Θα επιχειρήσουμε σήμερα, και ενώ αποχαιρετούμε το 2019, μια πρώτη επισκόπηση της κυπρολογικής βιβλιογραφικής παραγωγής για βιβλία που εκδόθηκαν κατά τον εκπνέοντα χρόνο και αναφέρονται στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της Κύπρου. Η παρούσα επιλογή, στα στενά όρια της στήλης, δεν μπορεί να είναι εξαντλητική, καθώς αφορά βιβλία που έχουμε εμείς ξεχωρίσει. Εξάλλου, το παρόν άρθρο γράφεται ενώ στις προθήκες των βιβλιοπωλείων μας προστίθενται ακόμη τίτλοι με έτος κυκλοφορίας το 2019.

Μια ξεκάθαρη τάση είναι η σταθερή αύξηση της συγγραφικής παραγωγής με βιβλία που αναφέρονται στην καταστροφή του 1974. Αυτά τα βιβλία θα παρουσιάσουμε σήμερα, για να συνεχίσουμε στο επόμενο σημείωμα με τις υπόλοιπες ιστορικές εκδόσεις. Από ένα νεότερο ερευνητή – ιστορικό, τον Χαράλαμπο Α. Αλεξάνδρου, εκδόθηκε ένα εξαιρετικό βιβλίο, το 361 Τάγμα Πεζικού: Χρονικό προάσπισης προδομένης πατρίδας, Λευκωσία: Σύνδεσμος επιζησάντων στρατιωτών 361 Τάγματος Πεζικού 1974, για το τάγμα που πλήρωσε βαρύτατο φόρο αίματος σε πεσόντες και αγνοούμενους, και στις δυο πλευρές του Πενταδακτύλου. Επίσης, ο Μάριος Αδάμου έγραψε την μελέτη Δεκαετία εν όπλοις, 1964-1974. Η ιστορία των δυνάμεων Καταδρομών στην Κύπρο, Σωτήρα: Κυπριακό Ινστιτούτο Επιστημονικών και Ιστορικών Ερευνών.

Σαφέστατα, όμως, κυριαρχούν βιβλία βετεράνων του πολέμου του 1974, που καταγράφουν τα τραυματικά τους βιώματα από την πολεμική τους εμπειρία ή τις φρικτές μνήμες από την αιχμαλωσία στις τουρκικές φυλακές – κολαστήρια. Σημειώνουμε τα βιβλία: του Λαπηθιώτη Νίκου Κ. Γαβριήλ, Πικρό Νερό με πικρές αναμνήσεις, εκδ. Αλισάχνη, του έφεδρου αξιωματικού Ανδρέα Μαγνήτη, Το Χρονικό της μάχης του Λήδρα Πάλας. 20 Ιουλίου  – 16 Αυγούστου 1974. Το Λήδρα Πάλας πρώτος στόχος των Τούρκων, του Θεράποντος Γενεθλή Κωνσταντίνου, στρατιώτη του 251 ΤΠ (με συγγραφέα τον Παναγιώτη Παναγιώτου), Δραπετεύοντας από το εκτελεστικό απόσπασμα των Τούρκων. Μαρτυρίες ενός αιχμαλώτου της τουρκικής εισβολής του 1974, του Σάββα Παυλίδη, έφεδρου ανθυπολοχαγού από τον Λάρνακα της Λαπήθου, Σαράντα εννιά μέρες στην κόλαση, Λευκωσία: Ηλίας Επιφανίου, τη δεύτερη έκδοση του βιβλίου του Πολύδωρου Ι. Πολυδώρου, πολεμιστή του 361 ΤΠ, από τον Άγιο Θεόδωρο Αγρού, Αιχμάλωτος στην Τουρκία…. Με δανεικό παντελόνι και ξυπόλητος. Ιστορώντας 1303 ώρες αιχμαλωσίας, Λεμεσός: Αφή. Ο Λαπηθιώτης λογοτέχνης Γεώργιος Ν. Χαριτωνίδης, αιχμάλωτος κι αυτός του 1974, καταγράφει τις αναμνήσεις του παιδικού του φίλου και τις μνήμες από την απέλπιδα προσπάθεια αντιμετώπισης της εισβολής στις ακτές της Κερύνειας στο Με το μέλι και το σφηλικούντρι τους. Επεισόδια από τον βίο του Άκη Κατελάρη. Αξιομνημόνευτη είναι και η νέα έκδοση στη Θεσσαλονίκη του σημαντικού βιβλίου του Χαλκιδικιώτη Αθανάσιου Γρ. Χρυσάφη,  Οι άγνωστοι στρατιώτες της ΕΛ.ΔΥ.Κ., του 211 Τ.Π. & της Εθνοφρουράς 1974. Ο Σάββας Καλεντερίδης επιμελήθηκε τον τόμο Νικόλαος Κατούντας. Ο Λεωνίδας της Κερύνειας, Αθήνα: Ινφογνώμων, για τον ηρωικό Πατρινό λοχαγό της 33 Μοίρας Καταδρομών και ο Γιώργος Πετούσης εξέδωσε το βιβλίο Σπύρος Πετούσης. Η θυσία ενός ήρωα. Η περίοδος 1965-1974 όπως την έζησα. Αφήγημα, για τον αδελφό του, που σκοτώθηκε πολεμώντας στην Επισκοπή, στις 20 Ιουλίου 1974. Τέλος, για μια κορυφαία μορφή της τραγωδίας του 1974, ο Κώστας Βενιζέλος έγραψε το βιβλίο Δώρος Λοΐζου. Οι δολοφόνοι κυκλοφορούν ελεύθεροι, Λευκωσία: Hippasus. Σημαντική πηγή για την περίοδο του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής αποτελεί η πολύτομη έκδοση από τη Βουλή των Ελλήνων και τη Βουλή των Αντιπροσώπων Φάκελος Κύπρου. Το 2019 κυκλοφόρησαν άλλοι τέσσερις τόμοι (Ε-Η).

Για τους εγκλωβισμένους του Πέλλαπαϊς κυκλοφόρησε το βιβλίο του Σωτήρη Λεοντίου (σε συγγραφική επιμέλεια του Παναγιώτη Παναγιώτου), Πέρασμα ζωής από το Πέλλαπαϊς. Μέρες εισβολής, κατοχής και εγκλωβισμού, με λεπτομέρειες για όσα υπέστησαν οι εγκλωβισμένοι αλλά και για τις άγνωστες προσπάθειες αντίστασης στους κατακτητές. Ανάλογες πληροφορίες και μοναδικές φωτογραφίες φέρνει το βιβλίο της Καίτης Φράγκου – Αναστασιάδου, Μνήμες αδάμαστες της Στέλλας Σπύρου, της γλυκύτατης Κερυνειώτισσας Στέλλας, που χάσαμε τον Μάιο του 2018, εγκλωβισμένης στην Κερύνεια και στο Πέλλαπαϊς (1974-1976). Για τους εγκλωβισμένους της Καρπασίας σημειώνουμε τα βιβλία δυο παιδιών τότε, της Τούλας Λιασή, Τετράδιον Αναμνήσεων. Ημερολόγιον 15 Ιουλίου 1974 – 29 Αυγούστου 1975 (Λευκωσία: Ο Φιλελεύθερος) και του Παναγιώτη Φελλούκα, Γιαλούσα 1974. Εγκλωβισμένος. Τίτλος τιμής. Με τα μάτια ενός παιδιού.

Στα πιο πάνω, ιστορικά ή βιωματικά – αφηγηματικά βιβλία για το 1974, προσθέτω και το βιβλίο της Αρτέμιδος Χατζηττοφή, Ήθελα να ‘ταν αλλιώς. Αληθινή ιστορία, Λευκωσία: Ηλίας Επιφανίου, με τις αναμνήσεις της συγγραφέως για όσα έζησε στα πρώτα εννιά χρόνια της ζωής της στην Άσσια, και όσα εφιαλτικά βίωσε στην προσφυγιά, ως παιδί αγνοούμενου της εισβολής. Και την πρόσφατη Πικρία χώρα, το τρίτο βιβλίο της Κωνσταντίας Σωτηρίου (Αθήνα: Πατάκης), με συγκλονιστικές αφηγήσεις γυναικών του 1974. Για όσα στοιχειώνουν τον τόπο και τις ζωές μας εδώ και 45 χρόνια. Και για όσα καρτερούμεν.

Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» στις 28 Δεκεμβρίου 2019