O πρώτος που κάνει λόγο για την άφιξη του Κωνσταντίνου Κανάρη στην Κύπρο, τον Ιούνιο του 1821, είναι ο Γεώργιος Ι. Κηπιάδης, στα «Απομνημονεύματα των κατά το 1821 εν τη νήσω Κύπρω τραγικών σκηνών» (Αλεξάνδρεια 1888). Ένα βιβλίο που, παρά τις κραυγαλέες του αδυναμίες, αποτελεί τη σημαντικότερη έκδοση για τις τουρκικές σφαγές του καλοκαιριού του 1821 στο νησί μας, αφού καταγράφει τη ζώσα, τότε, ιστορική παράδοση.

Η επίσκεψη του Κανάρη πιθανότατα σχετίζεται με την επίσκεψη αντιπροσώπων («αποστόλων») της Φιλικής Εταιρείας στην Κύπρο και στον αρχιεπίσκοπο Κυπριανό για παραλαβή της κυπριακής οικονομικής συνδρομής στον επαναστατικό σχεδιασμό. Σύμφωνα με όσα γράφει ο Κηπιάδης, «ο ατρόμητος στολοκαύτης Κανάρης, από τα παράλια της Αιγύπτου, περί την 19^ην Ιουνίου του 1821 κατέπλευσε μετά του στόλου του και επί την ημετέραν Πατρίδα, ελλιμενισθείς εν λιμενίσκω τινί παρά τον Άγιον Σέργιον, είτα δε και εις τον παρά την Λάπηθον λιμενίσκον Ασπρόβρυσιν. Εις αμφότερα τα μέρη δεν έλειψαν οι Κύπριοι να τω προσφέρωσιν ασμένως και χρήματα, και ολόκληρα φορτία, τριών φορτηγίδων νηών, πρόβατα και βόας και σίτον και κριθήν και διάφορα άλλα τρόφιμα».

Ο γνωστός πίνακας του Γιώργου Μαυρογένη (Πινακοθήκη Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, Λευκωσία) για την αναχώρηση των Λαπηθιωτών εθελοντών με τον Κανάρη από την Ασπρόβρυση

Η επίσκεψη του Κανάρη δεν έχει διασταυρωθεί, ως τα σήμερα, με γραπτές πηγές της εποχής· στηρίζεται «σε ισχυρή παράδοση» κατά τη διατύπωση του Λαπηθιώτη ιστορικού Κώστα Π. Κύρρη. Δεν αποκλείεται η επίσκεψή του να έγινε αργότερα, πιθανόν κατά το 1825, μετά την αποτυχημένη αποστολή του στην Αίγυπτο, όμως και πάλι ελλείπουν οι γραπτές μαρτυρίες. Ίσως η παράδοση για την επίσκεψη του 1821 να συνδέεται με την άφιξη στην Κύπρο κάποιου άλλου, Φιλικού, και όχι κατ’ ανάγκην του Κανάρη. Άλλες πηγές, των αρχών του 20ού αιώνα, τοποθετούν τον κατάπλου του Κανάρη στις ανατολικές ακτές, όχι στον Άγιο Σέργιο, αλλά βορειότερα, στο μικρό λιμανάκι του Τρικώμου Χάραβδη («Χάραυτη»). Στη Λάπηθο, πάντως, στην ενορία της Αγίας Παρασκευής, σωζόταν, τουλάχιστον μέχρι την τουρκική εισβολή του 1974, η οικία Πασπάλλα, όπου σύμφωνα με τις τοπικές εξιστορήσεις φιλοξενήθηκε ο θρυλικός πυρπολητής. Μάλιστα, το παλιό αρχοντικό, λαμπρό δείγμα κυπριακής λαϊκής αρχιτεκτονικής, ήταν ένα από τα τρία ανάλογα κτίσματα στη Λάπηθο που είχαν κηρυχθεί ως αρχαία μνημεία από το Τμήμα Αρχαιοτήτων. Εξάλλου, οι όμορες αδελφές κωμοπόλεις της Λαπήθου και του Καραβά, και η Κυθρέα, ήταν οι περιοχές που ύστερα από τις τρεις μεγάλες πόλεις (Λευκωσία, Λάρνακα, Λεμεσός) είχαν τη μεγαλύτερη προσφορά τόσο στα θύματα των σφαγών του Κουτσιούκ Μεχμέτ όσο και στη συμμετοχή αγωνιστών στην Επανάσταση.

Πριν από πενήντα περίπου χρόνια, το 1971, με πρωτοβουλία του συλλόγου ΑΠΟΛ Λαπήθου και του Δήμου Λαπήθου, στα πλαίσια του εορτασμού των 150 χρόνων της ελληνικής επανάστασης, αποφασίστηκε η ανέγερση μαυσωλείου – μνημείου Κανάρη στην Ασπρόβρυση της Λαπήθου, στη νέα παραλιακή λεωφόρο Κυρηνείας, μετά την Αηρκώτισσα. Το μεγαλοπρεπές μνημείο (προέβλεπε στο πενταώροφο εσωτερικό, οστεοφυλάκιο, βιβλιοθήκη, μουσεία Κανάρη και Κυπρίων αγωνιστών) είχε σχεδιάσει ο Λαπηθιώτης αρχιτέκτονας Οδυσσέας Χρ. Τσαγγαρίδης, γόνος μιας οικογένειας που ανέδειξε έναν πολεμιστή ανώτερο αξιωματικό, έναν πολιτικό εξόριστο του 1931 και δυο μεγάλους ευεργέτες της κυπριακής εκπαίδευσης. Στην επιτροπή μετείχαν, μεταξύ άλλων, ο Γώγος Παρασκευαΐδης, ο Κ. Π. Κύρρης, ο Καραβιώτης Κώστας  Χατζηστεφάνου, γραμματέας της Παγκύπριας Επιτροπής Εορτασμού Έτους Παλιγγενεσίας και ο γυμνασιάρχης του Γυμνασίου Λαπήθου, Γεώργιος Προδρόμου. Τον Απρίλιο 1971 ανακοινώθηκαν οι πρώτες εισφορές (με πιο εντυπωσιακή τις 500 λίρες της Μητρόπολης Κυρηνείας) και έγιναν οι πρώτοι έρανοι στη Λάπηθο και τον Καραβά αλλά και στην υπόλοιπη Κύπρο, σε σχολεία και συλλόγους. Το κόστος της κατασκευής υπολογίστηκε σε 8.000 λίρες, πέρα από την αξία της γης, ενώ καταγράφηκε ως εναλλακτική τοποθεσία ανέγερσης το μοναστήρι της Παναγίας της Αχειροποιήτου, μερικές εκατοντάδες μέτρα ανατολικότερα.

Η πρόσοψη του σχεδιαζόμενου μνημείου με την επιγραφή Ελλάς – Κύπρος, Ψαρά και εκατέρωθεν Λάπηθος – Καραβάς.

Τα εντυπωσιακά σχέδια για το «Πάνθεον – Μνημείον θαλασσομάχου Κανάρη και αθανάτων», ύψους 14 μέτρων (!), έχουν δημοσιευθεί στο περιοδικό «Χρονικά της Λαπήθου», στον αφιερωματικό τόμο του 1971 για την Εθνική Παλιγγενεσία. Παρά τη μεγάλη ανταπόκριση στον σχετικό έρανο, έμελλε να μείνουν σχέδια. Η ανέγερση δεν ξεκίνησε ποτέ. Επιπλέον, τον Φεβρουάριο του 1974, απεβίωσε ο Οδυσσέας Τσαγγαρίδης, που τάφηκε στο γειτονικό κοιμητήριο της Αηρκώτισσας. Από την τουρκική εισβολή και κατοχή, η περιοχή του σχεδιασθέντος μνημείου μετατράπηκε σε «ολόμαυρη ράχη» και «έρημη γη», παρά την «τουριστική ανάπτυξη» και το απαράμιλλο φυσικό κάλλος των ακτών και της παραλίας: όπως περιέγραψε ο εθνικός ποιητής το νησί του Ψαριανού πυρπολητή μετά την καταστροφή του. Προσμένοντας την επιστροφή των ξεριζωμένων.

Ο Κωνσταντής Κανάρης

Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» στις 6 Ιουνίου 2020