Παρουσιάστηκε αυτές τις μέρες και στην Κύπρο το «Γκαίρλιτς» (εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», Αθήνα 2017), το καινούριο βιβλίο της Βίβιαν Αβρααμίδου – Πλούμπη, της Αμμοχωστιανής λογοτέχνιδας που τα τελευταία χρόνια ζει και εργάζεται στην Πράγα. Πρόκειται για το πρώτο μυθιστόρημα που αναφέρεται στην εθελούσια αιχμαλωσία στους Γερμανούς 7.000 περίπου Ελλήνων αξιωματικών και στρατιωτών, του Δ΄ Σώματος Στρατού, στα τέλη Αυγούστου 1916. Μια μαύρη σελίδα στην ιστορία του ελληνικού στρατού και του Εθνικού Διχασμού που, επιπλέον, επέτρεψε την αναίμακτη παράδοση της Καβάλας στον βουλγαρικό στρατό.

Οι Έλληνες αυτόμολοι οδηγήθηκαν στο Γκαίρλιτς, μια μικρή πόλη στα ανατολικά της Γερμανίας, στη Σιλεσία, όπου παρέμειναν σε καθεστώς περιορισμού και ημιελευθερίας μέχρι το τέλος του πολέμου. Την ώρα δηλαδή που η υπόλοιπη Ευρώπη (και η Ελλάδα από το 1917) βίωνε τη φρίκη του Μεγάλου πολέμου, στο Γκαίρλιτς 7000 Έλληνες είχαν την ευκαιρία να μάθουν γερμανικά, να μορφωθούν, να βγάλουν εφημερίδα, να εργαστούν, να ερωτευτούν (κάποιοι νυμφεύτηκαν εκεί), να διασκεδάζουν. (Ο πιο διάσημος «Γκαιρλιτσιώτης» ήταν ο Βασίλης Ρώτας.)

Η Βίβιαν Αβρααμίδου αναπλάθει τις ιστορίες μιας παρέας έξι στρατιωτών του Γκαίρλιτς, τριών νησιωτών, ενός Κερκυραίου, ενός Κρητικού και ενός Κυπρίου (από την Αμμόχωστο), και τριών από τη Βόρεια Ελλάδα, ενός Καβαλιώτη, ενός Ξανθιώτη και ενός Σερραίου, και εστιάζει σε όσα τους απασχολούσαν – κυρίως για όσους και όσα άφησαν πίσω τους. Οι χαρακτήρες των πρωταγωνιστών του «Γκαίρλιτς» αποκτούν έτσι διαχρονικότητα, που ξεπερνά τα όσα έζησαν το 1916-1919 στην άσημη πόλη της Σιλεσίας. Όπως διαχρονικό είναι το τραύμα που σφραγίζει το μυθιστόρημα με την ομαδική εκτέλεση σχεδόν όλων των πρωταγωνιστών, στη διάρκεια της φυγής τους προς την Ελλάδα, αμέσως μετά το τέλος του πολέμου. Το μυθιστόρημα κλείνει με τον Βαρωσιώτη εθελοντή, τον μόνο που απέφυγε τη δολοφονία, να έχει επιστρέψει στην πατρίδα του και να βασανίζεται από το φρικτό τέλος των συντρόφων του. Όπως γράφει η συγγραφέας: «Εκείνος ο πόλεμος τελικά αποδείχτηκε αχόρταγος. Κι όχι μόνο γι’ αυτούς που βρέθηκαν στα χαντάκια. Συνέχισε να παίρνει ζωές ακόμα κι αφού είχε τελειώσει.»

Ένας από τους πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος της Βίβιαν Αβρααμίδου είναι ο «Στέφανος Λιναράκης», Κρητικός που είχε περάσει μερικά χρόνια στη Λάρνακα κοντά στον θείο του, μητροπολίτη Κιτίου Μελέτιο Μεταξάκη. Πρόκειται για τη μυθιστορηματική απεικόνιση του Στέφανου Μεταξάκη, στρατιώτη του Δ΄ Σώματος Στρατού, συγγενή του Μεταξάκη, μαθητή του Ιεροδιδασκαλείου Λάρνακας, που μας έχει κληροδοτήσει ένα υπερπολύτιμο ηχητικό τεκμήριο. Όπως γράφει αναλυτικά ο Γεράσιμος Αλεξάτος («Οι Έλληνες του Γκαίρλιτς, 1916-1919», Θεσσαλονίκη 2010), στο Γκαίρλιτς Γερμανοί επιστήμονες ηχογράφησαν, τον Ιούλιο του 1917, με μηχανήματα «νέας τεχνολογίας» της εποχής, λαογραφικό υλικό από διάφορες ελληνικές περιοχές: λόγο, τραγούδια και μουσική (καταγράφηκε και ο ήχος του μπουζουκιού). Ένας από τους ηχογραφηθέντες ήταν ο Στέφανος Μεταξάκης, που αφηγήθηκε το κυπριακό παραμύθι «Του Μαύρου και των μαγισσών». Η ηχογράφηση σώζεται σε πανεπιστήμιο του Βερολίνου και τμήματά της έχουν μεταφερθεί και στη Βρετανική Βιβλιοθήκη, στο Λονδίνο, όπου την άκουσα και εγώ, με μοναδική συγκίνηση, πριν από μερικούς μήνες. Εκατό χρόνια πριν, το καλοκαίρι του 1917, στην καρδιά του Α΄Παγκοσμίου πολέμου, ένας Κρητικός «προνομιούχος αιχμάλωτος» στο Γκαίρλιτς, δηλώνει «από τη Λάρνακα της Κύπρου» και αφηγείται με …κρητική προφορά ένα κυπριακό παραμύθι (έχει μεταγραφεί ένα μικρό τμήμα του, διάρκειας λίγων μόνο λεπτών), που πιθανότατα είναι η παλιότερη σωζόμενη ηχητική καταγραφή της κυπριακής διαλέκτου… Το περιστατικό εντάσσεται από τη Βίβιαν Αβρααμίδου στην αφηγηματική πλοκή του μυθιστορήματός της, καθώς είναι η ευκαιρία γνωριμίας του «αυθεντικού» με τον «ψεύτικο» Κύπριο. Το «Γκαίρλιτς» της μυθοπλασίας και της πραγματικότητας, οι άγνωστες προσωπικές ιστορίες των 7.000 Ελλήνων στρατιωτών, ένα μικρό πανόραμα του πόσο αλλάζει τις ζωές μας ο πόλεμος: «καινούργιοι τόποι, καινούργιες τρέλες των ανθρώπων ή των θεών»…

Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» στις 6 Μαΐου 2017

Στη φωτογραφία, η αναγγελία των γεγονότων της παράδοσης του Δ΄ Σώματος Στρατού στη (βενιζελική) «Μακεδονία», στο φύλλο της 31^ης Αυγούστου 1916. Η εφημερίδα της Θεσσαλονίκης καλεί τους Πανέλληνες να κλαύσουν…