Οι ιστορικές επέτειοι προσφέρονται για αποτιμήσεις, επανεκτιμήσεις, νέες προσεγγίσεις και αναγνώσεις. Από αυτή την άποψη, η συμπλήρωση 60 χρόνων από την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ είναι μια ευκαιρία να διατυπωθούν ερωτήματα και προβληματισμοί για την τελευταία επανάσταση της νεοελληνικής ιστορίας.

Όπως είναι φυσικό, η χρονική απόσταση είναι απαραίτητη για την ιστοριογραφική παραγωγή. Τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότεροι επιζώντες αγωνιστές της ΕΟΚΑ εξέδωσαν τα απομνημονεύματά τους, ενώ αυξάνονται χρόνο με τον χρόνο οι νέοι επιστήμονες που δημοσιεύουν άρθρα ή βιβλία για το 1955-1959 ή εκπονούν μεταπτυχιακές ή διδακτορικές διατριβές. Ανάλογη συγγραφική δραστηριότητα – και συχνά και «ευπώλητα βιβλία» για την ίδια περίοδο – καταγράφεται και από μη επαγγελματίες ιστορικούς, άλλοτε με σεβασμό στην επιστημονική μεθοδολογία και άλλοτε όχι. Από τα αξιοσημείωτα της πρόσφατης βιβλιογραφίας είναι ότι η ΕΟΚΑ συνεχίζει να προσελκύει το ενδιαφέρον ξένων ιστορικών, είτε στα πλαίσια της αποαποικιοποίησης, είτε των στρατιωτικών πτυχών και του ανταρτοπολέμου, είτε της αποικιακής καταστολής και των βασανιστηρίων, κ.ο.κ.

Το 1955 και το 1974 είναι οι δύο πιο σημαντικές χρονολογίες στη σύγχρονη ιστορία της Κύπρου, είναι αναμενόμενο, επομένως, να βρίσκονται στο επίκεντρο της προσοχής των ιστορικών και του απλού πολίτη. Ταυτόχρονα, το πολιτικό πρόβλημα της Κύπρου, η συνεχιζόμενη τουρκική κατοχή, οι κομματικές αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό, ακόμη και η βαθειά παρατεταμένη κρίση της οικονομίας, των αξιών και των θεσμών, δημιουργούν και ανατροφοδοτούν στάσεις και ερωτήματα που αποκτούν μεγάλη σημασία για τον δημόσιο διάλογο για την ιστορία, όπως αυτός διεξάγεται στον τόπο μας. Εννοείται πως, όσο και εάν η θεματογραφία και οι προτεραιότητες του ιστορικού καθορίζονται κυρίως από τις αρχειακές διαθεσιμότητες και τον επιστημονικό διάλογο μεταξύ των ομοτέχνων, τα ερωτήματα που προβάλλονται κατά καιρούς από την κοινωνία, δεν τον αφήνουν ανεπηρέαστο. Όμως, ζητήματα που πήραν μεγάλη έκταση στη δημόσια συζήτηση τις τελευταίες δεκαετίες προκαλώντας οξύτατες αντιπαραθέσεις, όπως «εάν έπρεπε να γίνει ο αγώνας της ΕΟΚΑ», «οι σκοτεινές όψεις του αγώνα», το ζήτημα των εκτελέσεων Ελλήνων Κυπρίων από την ΕΟΚΑ για «προδοτική στάση», η αναζήτηση «ευθυνών» στην πορεία προς τις συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου, κ.ά., δεν συμπεριλαμβάνονται κατ’ ανάγκην στα μείζονα ερωτήματα του ιστορικού της περιόδου του 1955-1959.

Πολύ πιο παραγωγικά ζητήματα για τον μελετητή, κατά την προσωπική μας άποψη, είναι η ένταξη του αγώνα της ΕΟΚΑ στις ευρύτερες του διαστάσεις, στην ιστορία του νεοελληνικού αλυτρωτισμού, η σύνδεση με το κλίμα της μετεμφυλιακής πραγματικότητας στην Ελλάδα και της ψυχροπολεμικής παγκόσμιας πραγματικότητας των δύο κόσμων, η επίδραση του αντιαποικιακού πνεύματος που δικαιολογημένα διογκώθηκε ύστερα από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, την ίδρυση του ΟΗΕ και τη διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παράλληλα, τεράστιο ενδιαφέρον εξακολουθούν να έχουν οι εσωτερικές πτυχές, η προετοιμασία του αγώνα, οι στόχοι των Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και Γεώργιου Γρίβα – Διγενή, οι σχέσεις με τις ελληνικές κυβερνήσεις, η στρατιωτική οργάνωση, οι επιχειρήσεις και τα μάχιμα τμήματα, η αντιμετώπιση της ΕΟΚΑ από τους Βρετανούς, η αντιπαράθεση με την ηγεσία του ΑΚΕΛ, οι αντιδράσεις της Τουρκίας και των Τούρκων της Κύπρου, η συμμετοχή των νέων και των γυναικών, κ.ο.κ. Ακόμη και ζητήματα για τα οποία ελάχιστα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, όπως ο ρόλος των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών στην υποδαύλιση των συγκρούσεων ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τούρκους της Κύπρου, αλλά και της όξυνσης των σχέσεων της ΕΟΚΑ με το ΑΚΕΛ. Ή για την επιβίωση, σε εκπληκτικό βαθμό, μέχρι και τις μέρες μας, της βρετανικής αποικιακής προπαγάνδας εναντίον της ΕΟΚΑ, τόσο στις λεπτομέρειες όσο και στις γενικές γραμμές.

Για όλα αυτά τα θέματα, κατά παράδοξο τρόπο για έναν αντιαποικιακό – αντιβρετανικό αγώνα, η μεγαλύτερη πηγή αρχειακών πληροφοριών εξακολουθούν να παραμένουν τα (πλουσιότατα σε όγκο εγγράφων) βρετανικά εθνικά αρχεία. Χωρίς να παραβλέπουμε την ακατανόητη άρνηση των υπευθύνων των διπλωματικών αρχείων στην Ελλάδα να παραδώσουν στην ιστορική έρευνα τα έγγραφα για το Κυπριακό που παραμένουν κλειστά από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, η εξ ανάγκης κύρια τεκμηρίωση της ιστορικής έρευνας στα βρετανικά αρχεία κρύβει – όπως είναι ευνόητο – αρκετά προβλήματα. Όμως αυτό είναι μια πραγματικότητα με την οποία πρέπει να ζήσει ο ιστορικός του Κυπριακού.

Πάνω από όλα, ο αγώνας της ΕΟΚΑ πρέπει να εξετάζεται ως η κορύφωση της διεκδίκησης της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα. Για δεκαετίες το αίτημα της ένωσης προβλήθηκε και διεκδικήθηκε με κάθε δυνατό και μαζικό τρόπο, από την Εκκλησία, την πολιτική ηγεσία, τον ελληνικό λαό της Κύπρου και τα κόμματά του, της Αριστεράς και της Δεξιάς. Η απάντηση σε αυτό το παλλαϊκό αίτημα ήταν το «Ουδέποτε», η αμφισβήτηση της καθολικότητας της ενωτικής αξίωσης, η προβολή φυλετικών θεωριών για «τη μη ελληνική καταγωγή των Κυπρίων». Υπό αυτή την έννοια, η 1^η Απριλίου 1955 ήταν, πρωτίστως, αποτέλεσμα και δημιούργημα της αποικιοκρατικής πολιτικής.

Δημοσιεύθηκε στην εφημ. “Πολίτης” στις 5 Απριλίου 2015.