Στις 12 Οκτωβρίου 2013, ο Δήμος Λαπήθου και το προσφυγικό σωματείο «Η Λάπηθος» διοργανώνουν συνέδριο με εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις για την ιστορία της Λαπήθου. Με την ευκαιρία αυτή παραθέτω μια ανταπόκριση από τη Λάπηθο του Ν. Κ. Μαντίδη, στην εφημερίδα «Φωνή της Κύπρου» στο φ. 30/13 Δεκεμβρίου 1913 με τίτλο «Αρχαιολογικαί ανασκαφαί εν Λαμπούση». Πέρα από τις πληροφορίες που καταγράφει η ανταπόκριση για τις ανασκαφές της εποχής, ο συντάκτης της βρίσκει ευκαιρία να υμνήσει τη γραφικότητα της Λαπήθου (αλλά και του Καραβά!) και να μιλήσει και την ιστορία της μεγάλης κωμόπολης της επαρχίας Κερύνειας.

Ο Νικόλαος Μαντίδης ήταν ένας από τους πρώτους δασκάλους στη Λάπηθο του 20ού αιώνα, με σημαντική εισφορά στην τοπική κοινωνία. Το σπίτι του, με την ωραία αυλή, στο κέντρο της ενορίας του Αποστόλου Λουκά (όπου και το «στενό του Μαντίδη»), στα μέσα της δεκαετίας του 1960 φιλοξένησε ένα από τα πρώτα νηπιαγωγεία της κωμόπολης. Ανάμεσα στην ζωηρή και ευτυχισμένη πιτσιρικαρία των τότε «νηπίων», που μάθανε να τραγουδούν το «πλάθω κουλουράκια» και να απαγγέλλουν το «Από πού είσαι ποταμάκι;» ήταν και ο γράφων. Αλλά αυτά είναι άλλη ιστορία…

Γράφει, λοιπόν, ο Μαντίδης, το 1913:

Παρά τας ωραίας κωμοπόλεις Λαπήθου και Καραβά επί μαγευτικωτάτης τοποθεσίας, κείνται τα ερείπια της ωραίας Λαμπούσης, ονομασθείσης ούτω διά τα έξοχα χαρίσματά της και την έκπαγλον καλλονήν της.

Εκ των μεγάλων περιοχών των ηρειπωμένων οικιών, των ποικίλων μωσαϊκών, των κιόνων και δη των ανακαλυφθέντων εν αυτή έργων τέχνης ευκόλως συμπεραίνει τις την ισχύν και τον πλούτον της ωραίας πόλεως.

Η πόλις αύτη, ως η Ιστορία αναφέρει, εκτίσθη υπό του Πραξάνδρου οδηγούντος Λάκωνας αποίκους, όθεν και η ελληνικότης αυτής, αγνή ως και απάσης της Κύπρου ως τα αρχαία μνημεία απανταχού δεικνύουσι.

Η τοποθεσία, όντως, δικαίως έτυχε της του κτήτορος εκλογής: προς νότον υψούνται οι κατάφυτοι λόφοι του Λειβαδιού, οίτινες εκτείνουσι τους πρασίνους και λευκοστίκτους τάπητάς των μέχρι της παραλίας, ενώ προς βορράν γαλανή και ήρεμος απλούται η Μεσόγειος, της οποίας τα λευκά κράσπεδα σιγαλόεντα προσεγγίζουσι τας κυματοπλήκτους ακτάς, και πέραν τα υψηλά όρη της Μικράς Ασίας. Προς ανατολάς δε και προς δυσμάς εκτείνονται εις μεγάλην απόστασιν οι εύφοροι και κατάφυτοι αγροί, τροφοδόται τόσων υπάρξεων.

Η αρχαία Λάπηθος, πρωτεύουσα ενός των εννέα βασιλείων υπάρξασα, έσχε την ιδίαν με τα πλείστα εξ αυτών τύχην, καταστραφείσα άγνωστον πόθεν και πότε, και παραδώσασα εις την αιωνιότητα ερείπια μόνον, τεκμήρια περί της υπάρξεως και της πάλαι ισχύος της. Επεσκέφθην πολλάκις το μέρος τούτο, όπου υπήρξεν ο τάφος τόσων υπάρξεων, εις τον τρισόλβιον των οποίων οίκον μη υπαρχουσών εισέτι, δεν ενοικεί η ευτυχία, ουδέ άσματα αντηχούσι τερψίθυμα, ουδέ καν φωνή ανθρωπίνη ακούεται και επί των ερειπίων ακουσίως επανέφερον εις την μνήμην μου, το θείον του Χρυσοστόμου ρήμα «Ματαιότητης ματαιοτήτων τα πάντα ματαιότης».

Τοιαύτα εισί τα ανθρώπινα, ακμή και παρακμή, ζωή και θάνατος.

Μεταξύ των πολλών τάφων είδον και ουκ ολίγους νεοσκαφείς υπεράνω δε ενός παρετήρησα και συντρίμματα παχέος μεταλλίνου κιβωτίου, το οποίον, ως επληροφορήθην, υπήρξε κοιτίς μικρού χρυσού αγάλματος όπερ οι ασεβείς τυμβωρύχοι εξήγαγον και μετεπώλησαν μετά τόσων άλλων ανεκτιμήτων κειμηλίων εις ξένας χώρας. Ευτυχώς όμως η πρόνοια του Μητροπολίτου Κυρηνείας [Κυρίλλου Βασιλείου] έθηκε τέρμα εις την κακήν ταύτην πορείαν, και επαινετή αυτού ενεργεία εκηρύχθησαν ως αρχαία μνημεία, μετά χαράς δε από τινων ημερών εχαιρετίσαμεν την έναρξιν ανασκαφών εν αυτή υπό την οδηγίαν του εξόχου αρχαιολόγου κ. Myres και του εφόρου του Κυπριακού μουσείου κ. Μ. Μαρκίδου.

Μέχρι σήμερον ανεκαλύφθησαν πήλινα αγγεία και ολίγον περαιτέρω προς δυσμάς πήλινον ειδώλιον λεόντος ως και πολεμικά όργανα. Εσμέν όμως βέβαιοι ότι πολύ κρείττονος αξίας θα ευρεθώσιν εισέτι, αλλά δυστυχώς, μανθάνομεν, ότι λίαν ανεπαρκές τυγχάνει το προς τούτο διατεθειμένον ποσόν.

Ν. Κ. Μαντίδης