Πολύτιμα τεκμήρια της σχεδόν ακαριαίας κυπριακής αντίδρασης στην έκρηξη της Επανάστασης και του άμεσου αντίκτυπου των ιουλιανών σφαγών του 1821 αποτελούν οι δύο εκκλήσεις του Κυπριανού Θησέως προς τους δημογέροντες της Ύδρας (Ιούλιος και Οκτώβριος 1821), με τις οποίες ζητούσε συνδρομή στα απελευθερωτικά του σχέδια για τη γενέτειρά του.

Όπως αναφέρεται, κομιστής της πρώτης επιστολής (3 Ιουλίου 1821) ήταν ο αδελφός του αποστολέα Κυπριανού Θησέως, αρχιμανδρίτης Θεόφιλος Θησεύς, που μετέφερε και άλλη αίτηση, με τα ουσιαστικά αιτήματα για συνδρομή, προς τον «Αρχιστράτηγον του υψηλοτάτου Αλεξάνδρου, αδελφόν Δημήτριον Υψηλάντην», ζητώντας τις έγγραφες οδηγίες («προσταγάς του») – γεγονός που υποδεικνύει και την πιθανή σχέση του επιστολογράφου και του ταχυδρόμου με τη Φιλική Εταιρεία. Η έκκληση απευθύνεται προς τους δημογέροντες της Ύδρας.

 Ο Θησεύς παρακαλεί τους Υδραίους, εάν δεν είχε φύγει ο Υψηλάντης από το νησί τους, να του προωθούσαν αμέσως το γράμμα που απευθυνόταν σε αυτόν. Και προσέθετε την παράκλησή του να «λάβουν ευσπλαχνίαν» και να «ενεργήσουν (…) και διά την ελευθερίαν της Κύπρου (…) και αυτής νήσου της Ελλάδος». Όπως διαπιστώνεται από το περιεχόμενο της δεύτερης έκκλησης ο Κυπριανός Θησεύς βρισκόταν στις 3 Ιουλίου 1821, μαζί με τον αδελφό του Θεόφιλο στο Καστελλόριζο, «αθλιεστάτην νήσον», όπως την αποκαλεί. Επομένως, τα δύο αδέλφια εκεί θα πληροφορήθηκαν τα νέα για την άφιξη του Δημήτριου Υψηλάντη στην Ύδρα (8 Ιουνίου 1821), την ενθουσιώδη υποδοχή που του επιφυλάχθηκε και τις προκηρύξεις που απέστειλε στους κατοίκους των υπόλοιπων νησιών υπέρ της συμμετοχής στην Επανάσταση, χωρίς όμως να προλάβουν να μάθουν ότι ύστερα από μερικές ημέρες είχε περάσει στην Πελοπόννησο.

Ως προς τα κυπριακά γεγονότα, η επιστολή επιβεβαιώνει την κατά προσέγγιση χρονολόγηση της διαφυγής των δύο αδελφών από την Κύπρο (σύμφωνα με γαλλικό προξενικό έγγραφο ο Θεόφιλος Θησεύς και μέλη της οικογένειάς του βρίσκονταν σε αγγλική γολέτα στο λιμάνι της Λάρνακας στις 6/18 Ιουνίου 1821), ενώ στις 3 Ιουλίου, έξι μέρες πριν από τον απαγχονισμό του αρχιεπισκόπου Κυπριανού και την έναρξη των ιουλιανών σφαγών, ο Κυπριανός Θησεύς γράφει την επιστολή από το Καστελλόριζο. Οι βιαιότητες και οι διώξεις («τα δεινά και αι τυραννίαι (…) από τους εχθρούς βαρβάρους», κατά την επιστολή) εις βάρος του ελληνικού πληθυσμού του νησιού είχαν ήδη ξεσπάσει, αφού στις αρχές Μαΐου είχαν αφιχθεί ενισχύσεις 4.000 Οθωμανών στρατιωτών από την Παλαιστίνη, εν πολλοίς ατάκτων. Όπως είναι γνωστό από τη βιβλιογραφία και τις προξενικές πηγές της εποχής, ο μεν Θεόφιλος Θησεύς είχε μοιράσει επιστολές και προκηρύξεις «προτρεπτικάς προς επανάστασιν» που έφερε μαζί του – προφανώς της Φιλικής Εταιρείας – μόλις έφτασε στο λιμάνι της Λάρνακας (ο Σπ. Τρικούπης σημειώνει, δηκτικά, «μείνας επί του πλοίου»), ο δε αδελφός του, Κυπριανός, αναζητήθηκε και αυτός για να συλληφθεί από τις οθωμανικές αρχές του νησιού. Η κοινή παρουσία των Θεόφιλου και Κυπριανού Θησέως στο Καστελλόριζο, στις αρχές Ιουλίου 1821, επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι θα διέφυγαν μαζί από την Κύπρο.

Ο Κυπριανός Θησεύς, ανιψιός του απαγχονισθέντος Αρχιεπισκόπου Κυπριανού (ο πατέρας των Θησέων, οικονόμος παπαΣάββας ήταν ξάδελφος του Κυπριανού), ένας από τους κορυφαίους Κύπριους εμπόρους της εποχής του, με μεγάλη περιουσία στο νησί, οικογενειακό εμπορικό γραφείο στη Μασσαλία και ευρύ δίκτυο συνεργατών στην Ευρώπη, επανήλθε τον Οκτώβριο του 1821 όταν είχε μετακινηθεί στη Σύμη, γράφοντας ξανά στους Δημογέροντες της Ύδρας και προτείνοντας ένα – εξωπραγματικό ως προς τις δυνατότητες χρηματοδότησης και επιτυχίας και αμφίβολης προετοιμασίας – σχέδιο απελευθέρωσης της Κύπρου. Ήταν η βάση για τις επόμενες απελευθερωτικές κυπριακές προσπάθειες των χρόνων της Επανάστασης. Η μακρόχρονη συνέπεια των σχεδίων αυτών, όσο ουτοπικά και εάν φαντάζουν σήμερα, και το ιστορικό βάθος στην υποβολή ανάλογων προτάσεων, δείχνει ότι οι υποβολείς τους, πέρα από την απελπισία και την ελπίδα τους (αφελή, τουλάχιστον για το 1821) για τη βοήθεια των Υδραίων, και γενικότερα «του Γένους», πίστευαν ενθέρμως στις πιθανότητες ευόδωσης των απελευθερωτικών προσπαθειών τους. Τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό με τους αντίστοιχους πρωτοπόρους οραματιστές της Επανάστασης του 1821 και της ελληνικής ελευθερίας.

Το αίτημα του Κυπριανού Θησέως δεν ήταν δυνατόν να ληφθεί καν υπόψη από τη δημογεροντία της Ύδρας η οποία, όπως και η αντίστοιχη των Σπετσών, είχε λάβει πολλές ανάλογες αγωνιώδεις εκκλήσεις από διάφορες ελληνικές περιοχές και μεμονωμένα πρόσωπα, κατά τους πρώτους μήνες της Ελληνικής Επανάστασης. Και πραγματικά, στην απάντησή τους προς τον Θησέα οι Υδραίοι πρόκριτοι (3 Νοεμβρίου 1821) επικαλέστηκαν την εξάντληση των οικονομικών τους από τις συνεχείς καταβολές χρημάτων και τη μέριμνά τους για υπεράσπιση των ομογενών τους, και κάλεσαν τον Θησέα να απευθυνθεί στο «πολιτικόν σύστημα» που «οργανίζεται εις την Πελοπόννησον». Πιο συγκεκριμένα, του πρότειναν να στείλει η πατρίδα του πρέσβεις εκεί (εννοώντας, προφανώς, την Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου που ξεκίνησε τις εργασίες της τον Ιανουάριο του 1822), εάν επιθυμούσε το νησί του να «ενωθή με το σύστημα αυτό (…) άνευ του οποίου ούτε ύπαρξίν τινα πολιτικήν έχει το ημέτερον έθνος».

Η επιστολή του Κυπριανού Θησέως σώζεται στο Ιστορικό Αρχείο – Μουσείο Ύδρας, έγγραφο 214 / Κιβώτιο 25 / Αρχειοθήκη 2, από όπου την αναδημοσίευσα στο βιβλίο μου, «Πτυχές και διαθλάσεις του κυπριακού 1821: Πρόσωπα, σχέδια και σκιές», Λευκωσία: Ρίζες, 2022, σσ. 42-43. Το έγγραφο έχει δημοσιευθεί στα Ιάκωβος Ν. Τομπάζης, Αδελφοί Ιάκωβος και Μανώλης Τομπάζης. Συμβολή εις την Ιστορίαν της Εθνικής Παλιγγενεσίας, Αθήνα 1902, σσ. 215-216· Αντώνιος Λιγνός (έκδ.), Αρχείον Κοινότητος Ύδρας, τόμ. Ζ΄, 1821, Πειραιάς 1926, σσ. 276-277· Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης, Η Κύπρος και το 1821, Αθήνα 1971, σελ. 43 και αλλού.

Στην αναδημοσίευση διατήρησα την ορθογραφία, τα γραμματικά λάθη και οι ασυνταξίες του πρωτοτύπου, με εξαίρεση τη σιωπηλή επέμβαση στη στίξη. Αξίζει να τονιστεί ότι ο Κυπριανός Θησεύς υπέγραφε ως Θησσεύς, με διπλό σίγμα, ενώ για τα αδέλφια του χρησιμοποιεί τον κλασικό ορθογραφικό τύπο. Μετά τις δύο επιστολές του ο Κυπριανός Θησεύς (γενν. 1794) μετέβη στην επαναστατημένη Ελλάδα. Ανήκε στην άτυπη ηγεσία των Κυπρίων αγωνιστών στα χρόνια της Επανάστασης και γνωρίζουμε ότι έζησε για κάποιο διάστημα στο Ναύπλιο. Δεν επέστρεψε στην Κύπρο μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας και το 1834 τον βρίσκουμε «υγειονόμο» στην Ερμούπολη. Στην Επανάσταση πήραν μέρος και τα αδέλφια του Νικόλαος και αρχιμανδρίτης Θεόφιλος Θησείς.

Κυπριανὸς Θησεὺς πρὸς τοὺς δημογέροντες τῆς Ὕδρας,

χ.τ. [Καστελλόριζο], 3 Ἰουλίου 1821

Ἐντιμότατοι καὶ φιλογενεῖς τῆς ἐνδόξου νήσου Ὕδρας δημογέροντες·

Ἡ παροῦσα μου ἀδελφικὴ πρὸς τὴν ἐντιμότητά σας γραφὴ θέλει σᾶς ἐγχειρισθῇ ἀπὸ τὸν γνήσιον ἀδελφόν μου Θεόφιλον Θησέα Ἀρχιμανδρίτην, ὅστις ἔρχεται ἐκεῖ σκοπὸν ἔχων τῆς πατρίδος του τὴν ὠφέλειαν κατὰ χρέος ἀπαραίτητον ὅλων ἡμῶν, ὅσοι θέλουν νὰ ὀνομάζωνται ἀληθεῖς Ἕλληνες· φέρει γράμμα μου πρὸς τὸν ἐκλαμπρότατον Ἀρχιστράτηγον τοῦ ὑψιλοτάτου Ἀλεξάνδρου, ἀδελφὸν Δημήτριον Ὑψιλάντην. Ἐὰν ἡ ἐκλαμπρότης του εὑρίσκεται εἰς τὴν νῆσον σας θέλει ὁ ἴδιος παῤῥρησιασθῇ καὶ τὴν ἐγχειρίσει εἰς τὴν ἐκλαμπρότητά του. Καὶ θέλει λάβει τὰς ἐγγράφους προσταγάς του διὰ νὰ μᾶς τὰς στείλῃ ὅπου ὑπάρχω· ἐλλειπούσης δὲ τῆς ἐκλαμπρότητός του, σᾶς παρακαλῶ φιλογενεῖς ἀδελφοὶ νὰ στείλετε αὐτὸ τὸ πρὸς τὴν ἐκλαμπρότητά του γράμμα μὲ ταχυδρόμον διὰ νὰ προφθάσῃ ἐγρήγορα. Δὲν ἀμφιβάλλω, ὅθεν καὶ κρίνω περιττὰς τὰς πολλὰς διὰ τοῦτο παρακλήσεις, ὅτι θέλετε κάμει τοῦτο μετὰ προθυμίας ἐπειδὴ ἡ προθυμία σας συμμιγμένη μὲ τὴν φιλογενείαν σας κυρίττει τὴν ἐλευθερίαν τῆς Ἑλλάδος.

Ἡ πατρίς μου, ἀδελφοί, εἶναι ἡ Κύπρος, καὶ αὐτὴ νῆσος τῆς Ἑλλάδος. Ἀνεκδιήγητα εἶναι τὰ δεινὰ καὶ αἱ τυραννίαι, ὅσας ὑποφέρει ἀπὸ τοὺς ἐχθροὺς βαρβάρους ἡ δυστυχὴς αὓτη νῆσος· λάβετε λοιπὸν εὐσπλαχνίαν διὰ τοὺς ἀθλίους ἀδελφούς, καὶ συνεργήσατε εἰς τοῦτο //[σελ. 2] διὰ τὸ ὁποῖον σᾶς παρακαλῶ, καθώς καὶ διὰ τὴν ἐλευθερίαν της, καὶ θέλετε ἔχειν τὴν μὲν ἀνταμοιβὴν παρὰ θεοῦ, τὸν δὲ ἔπαινον ἀπ’ ὅλην τὴν Ἑλλάδα, καὶ δι’ αἰῶνας εὐγνώμονας τοὺς δυστυχεῖς Κυπρίους.

Ὁ παντοδύναμος θεὸς νὰ σᾶς ἐνδυναμόνῃ καὶ νὰ σᾶς δίδῃ τὰ τρόπαια κατὰ τῶν ἀγρίων ἐχθρῶν της διὰ τιμὴν τοῦ Γένους μας, ὁμογενεῖς φίλτατοι, τὸ ὁποῖον θέλει παραδώσῃ τὰ ἔνδοξα ὀνόματά σας εἰς τῆς ἐπερχομένης γενεᾶς τὴν εὐλογίαν· εἴθε, εἴθε, γένοιτο, θεέ βασιλεῦ!

Ὑγιαίνετε καὶ εὐδαιμονεῖτε, ὑγείαν δίδοντες καὶ εὐδαιμονοῦντες τοὺς ἀδυνάτους ἀδελφούς σας, φιλογενέστατοι!!!

Τῇ 3 Ἰουλίου 1821

Τῆς ἐντιμότητός σας πιστὸς φίλος καὶ ἀδελφός

Κυπριανὸς Θησσεύς

Το μνημείο των Κυπρίων αγωνιστών του 1821 στον Κήπο Ηρώων, στο Μεσολόγγι