Στα προσφυγόπουλα του 1974.

Και σε όσους τα αγκάλιασαν

Μια από τις πιο άγνωστες πτυχές της κυπριακής τραγωδίας του 1974 που για χρόνια παρέμεινε καταχωνιασμένη στο συλλογικό κυπριακό υποσυνείδητο και σε εκατοντάδες ψυχές, πριν 48 χρόνια παιδικές και νεανικές, είναι η φιλοξενία  παιδιών από την Κύπρο, μερικές βδομάδες ύστερα από την τουρκική εισβολή, του Ιουλίου – Αυγούστου 1974.

Τους πρώτους μήνες μετά την τουρκική εισβολή τα προβλήματα στην ελεύθερη Κύπρο ήταν τεράστια σε όλους τους τομείς. Στην εκπαίδευση, μετά από συνεννοήσεις με την ελληνική κυβέρνηση και άλλους ιδιωτικούς και εκκλησιαστικούς φορείς,  φιλοξενήθηκαν εκατοντάδες παιδιά σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Προηγήθηκαν 415 παιδιά που φιλοξενήθηκαν στη Μητρόπολη Ηλείας, σε πολλές οικογένειες κωμοπόλεων και χωριών της περιοχής, τον πρώτο μεταπολεμικό χειμώνα, του 1974-1975. Εκεί βρήκαν φροντίδα, προστασία, παροχή φαγητού, στέγης και εκπαίδευσης. Τα παιδιά ταξίδευαν χωρίς τους γονείς τους, με τη συνοδεία ομάδας εκπαιδευτικών από τη Λεμεσό στον Πειραιά, με το πλοίο (το «Πάτραι» ή το «Οινούσαι»). Η πρώτη αναχώρηση έγινε στις 21 Σεπτεμβρίου του 1974. Ήταν ηλικίας 8-17 ετών.

Για τους απλούς, άγνωστους και ανώνυμους ευεργέτες των Κυπρίων στην Ελλάδα, έχω γράψει παλιότερα στο «Περί Ιστορίας», τα άρθρα «Των ευεργετών των προσφύγων» (Ιούλιος 2014) και «Κυπριόπουλα της τουρκικής εισβολής στην Ελλάδα» (Δεκέμβριος 2017). Ήταν μια γιγαντιαία για τα κυπριακά μεγέθη μεταφορά παιδιών από την Κύπρο στην Ελλάδα, που συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια, παρότι η μεγάλη μάζα των προσφυγόπουλων επέστρεψε το καλοκαίρι του 1975. Η ιστορία κάθε παιδιού κρύβει συγκλονιστικές πτυχές πόνου από τον ξεριζωμό και την απομάκρυνση από την οικογένεια, αλλά και αλληλεγγύης και συμπαράστασης στις ανάδοχες οικογένειες ή στα σχολεία. Δεν λείπουν, βέβαια, και περιπτώσεις παιδιών, κυρίως κοριτσιών στην εφηβεία τους, που γρήγορα επέστρεψαν στην Κύπρο.

Για το μεγάλο ζήτημα της φιλοξενίας των παιδιών στην Ελλάδα έχω επιβλέψει τις μεταπτυχιακές εργασίες της Μαρίας Σάββα, «Κύπριοι μαθητές και μαθήτριες στην Ελλάδα, κατά το 1974-1976: Όψεις ενός σύγχρονου «παιδοφυλάγματος» και μιας αναγκαστικής μαθητικής μετανάστευσης στον απόηχο της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο» (Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου, Μάιος 2018) και της Μαρίας Καζαντζίδου, «Η συμπαράσταση της Θεσσαλονίκης και η φιλοξενία Κυπρίων μαθητών σε εκπαιδευτικά ιδρύματα της πόλης 1974-1976» (Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Επιστήμες της Αγωγής: Ζητήματα Ιστορίας, ιστορικής εκπαίδευσης και εκπαιδευτικής πολιτικής», Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης της Σχολής Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, Μάιος 2022). Ενδιάμεσα κυκλοφόρησε και το βιβλίο της Νιόβης Κερκίδου, Ευχαριστώ. Μαρτυρίες παιδιών του 1974, Λεμεσός 2018. Σήμερα, δεκάδες παιδιών, είτε μεμονωμένα είτε συλλογικά διατηρούν επαφές και σχέσεις με τις οικογένειες και τους φορείς που τους φιλοξένησαν εκείνους τους σκληρούς καιρούς και έχουν γίνει, τα τελευταία χρόνια και διάφορες εκδηλώσεις έκφρασης της κυπριακής ευγνωμοσύνης.

Στη μεταπτυχιακή εργασία της Μαρίας Καζαντζίδου, που εύχομαι σύντομα να εκδοθεί, παρουσιάζονται, ανάμεσα σε άλλα, οι μεγαλύτερες ομάδες παιδιών που φιλοξενήθηκαν στη Θεσσαλονίκη: Στο Παπάφειο Ορφανοτροφείο, στην Παιδόπολη Ωραιοκάστρου, στο Κολέγιο «Ανατόλια» και στην Αμερικανική Γεωργική Σχολή, στη Θέρμη. Η Καζαντζίδου εκτός από την αρχειακή έρευνα πήρε και δεκάδες συνεντεύξεις από τα προσφυγόπουλα. Μια από αυτές μεταφέρω εδώ σήμερα, επέτειο της δεύτερης μέρας της δεύτερης φάσης της τουρκικής εισβολής. Για να μην ξεχνάμε και όσους μας ευεργέτησαν στα πρώτα και δυσκολότερα χρόνια της προσφυγιάς.

Αφηγείται στη Μαρία Καζαντζίδου ο Κυπριανός Κ., που φιλοξενήθηκε στο Παπάφειο Ορφανοτροφείο, στη Θεσσαλονίκη, και ο οποίος όποτε μπορούσε εργαζόταν ως βοηθός σε ξενοδοχείο της πόλης για να εξασφαλίζει το χαρτζιλίκι του. Εκεί συνάντησε, χωρίς να την αναγνωρίσει, την ηθοποιό Τζένη Καρέζη:

 «Πάω, ήτανε μια κυρία, κατεβαίνουμεν κάτω που ήταν το υπόγειον πάρκινγκ, πηγαίνω να πάρω τις βαλίτσες, βλέπω κάτι στο πίσω κάθισμα, την ρωτώ: «Ντομάτες;» Μου λέει: «Όχι, λωτοί είναι.» Τότε στην Κύπρο δεν είχαμε λωτούς εμείς. Με ρωτά: «Νησιώτης, νησιώτης;» Λέω «Κύπριος». «Και τι κάνεις εδώ;», μου λέει. Της λέω: «Μένω στο Ορφανοτροφείον και εργάζομαι εδώ». «Άστα κάτω», λέει μου. Ανεβαίνουμεν μετά πάνω, δεν μ’ άφησεν να πάρω τις βαλίτσες. Με παίρνει πάνω στο δωμάτιο, μου δίνει σοκολάτες, μου δίνει χρήματα, με ρωτά αν θέλω το Σάββατο να έρθει να με πάρει βόλτα στην Έδεσσα. Πηγαίναμεν και Σάββατο σχολείο τότε, και της λέω: «Μα είμαι μαθητής, πηγαίνω σχολείο». Μου λέει: «Θες την Κυριακήν;» «Την Κυριακή δουλεύω».

Μου εξασφάλισεν άδειαν από τον διευθυντή, εγώ δεν ήξερα την Τζένη Καρέζη, εντάξει μετά μου εξήγησαν. Επιστρέφοντας στο Ορφανοτροφείον τους είπα έτσι κι έτσι, «θα έρθει η Τζένη την Κυριακήν». Εμαζευτήκαν εκεί κάμποσοι στην είσοδο. Ήρθε με πήρε με το αυτοκινητάκιν της και με πήρε στην Έδεσσα. […] Θυμάμαι ότι, εντάξει οι γονείς μου, μ’ αγαπούσαν, αλλά δεν είχαν αυτό απ’ το χεράκιν το παιδί, εμείς στα χωράφια με τις δουλειές… Η Τζένη από την ώρα που κατεβήκαμεν στην Έδεσσα με κρατούσε από το χέρι σαν να ήμουν το παιδίν της. Θυμάμαι έτσι χαρακτηριστικά. Μετά με πήρεν εις στον Άγιον Νικόλαον της Νάουσας και μου έκανεν εντύπωσιν  μαζεύονταν από τις γύρω περιοχές με τα κλαρίνα και με ρωτούσε, σου άρεσεν, σου άρεσεν; Ήταν πολύ ωραία.

Ε, και μετά από κάποια χρόνια που είχεν πεθάνει, εργαζόμουν στις Αραβικές χώρες εγώ, και φεύγοντας, πηγαίνοντας στην Αθήνα, είχα επισκεφθεί ένα θέατρον που έπαιζεν ο σύζυγός της και πήγα, στο τέλος, τον συνεχάρηκα για την παράσταση, του λέω: «Κύριε, είμαι Κύπριος και το ‘74 η μακαρίτισσα η σύζυγός σας…» Λέει μου: «Ωπ, στοπ! Δεν θα φύγεις», λέει μου. Με πήρεν, πήγαμε σ’ ένα εστιατόριον φάγαμε και μετά με πήρε στο σπίτιν του, το οποίο είχε θυμούμαι ένα χώρον που έβαζε τις φωτογραφίες τις οικογενειακές και μου λέει, η Τζένη σε είχε στην πιο περίοπτη θέση. Μια φωτογραφία στους καταρράχτες της Έδεσσας, να με κρατά αγκαλιά, ένα μωρό δώδεκα χρονών, η Τζένη. Και την είχεν εκεί κειμήλιον».