Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ιστορικές, φιλολογικές και βιβλιογραφικές πτυχές των δεσμών Κύπρου – Μακεδονίας, που απηχούν και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των Ελλήνων Κυπρίων για όσα διαδραματίζονταν στη Μακεδονία στις αρχές του 20ού αιώνα είναι οι σχετικές κυπριακές εκδόσεις. Ένα σχεδόν άγνωστο κεφάλαιο για τη νεότερη κυπριακή γραμματεία, καθώς πρόκειται για δυσεύρετες σήμερα, ολιγοσέλιδες εκδόσεις, που εντοπίζονται σε ιδιωτικές συλλογές ή σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού.

Η νέα αναζωπύρωση του «Μακεδονικού», μας δίνει την ευκαιρία να παρουσιάσουμε τις εκδόσεις αυτές, οι οποίες πιστοποιούν τον κυπριακό συναγερμό για τη Μακεδονία στην εποχή του Μακεδονικού Αγώνα, που εκδηλώθηκε και με την παρουσία Κυπρίων Μακεδονομάχων. (Βλ. στο βιβλίο μας «Σπινθήρ γλυκυτάτων ελπίδων. Ο απόηχος του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908) στην Κύπρο», Λευκωσία: Αιγαίον 1996.)

Το κομβικό γεγονός για τη στροφή του ελληνικού ενδιαφέροντος στη Μακεδονία, ο θάνατος του Παύλου Μελά, τον Οκτώβριο του 1904 στο χωριό Στάτιστα, ήταν αυτό που οδήγησε στις πρώτες «μακεδονολογικές» κυπριακές εκδόσεις, μεσούντος του Αρχιεπισκοπικού ζητήματος (1900-1910). Θυμίζουμε ότι στον τόπο μας το πρώτο τυπογραφείο λειτούργησε το 1878 και ότι στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα κυκλοφορούσαν ετησίως γύρω στα 20-30 «κυπριακά» βιβλία, ποικίλου περιεχομένου.

Η είδηση του θανάτου του Μελά προκάλεσε συγκίνηση και στην Κύπρο. Στη Λευκωσία, το κεντρικό μνημόσυνό του έγινε στον ναό της Φανερωμένης, στις 31 Οκτωβρίου 1904, με ομιλητή τον γυμνασιάρχη του Παγκυπρίου Γυμνασίου, Μιχαήλ Βολονάκη. Την ημέρα του μνημοσύνου κυκλοφόρησαν και μονόφυλλα με τη φωτογραφία του Μελά, ένστολου, τυπωμένα σε τυπογραφείο της Λευκωσίας. Η ομιλία του Βολονάκη κυκλοφόρησε σε ειδικό τεύχος («Λόγος επιμνημόσυνος εις τον Παύλον Μ. Μελά. Εξεδόθη δαπάναις του Παγκυπρίου, πωλείται δε υπέρ του ταμιείου της Επικούρου των Μακεδόνων Επιτροπείας», Λευκωσία, τύποις «Φωνής της Κύπρου», 1904.) Στο τεύχος δημοσιευόταν και έκκληση της «Επικούρου των Μακεδόνων Επιτροπείας» της Αθήνας, για εράνους υπέρ των αναγκών οικογενειών της Μακεδονίας.

Επίσης ακαριαία, κυκλοφόρησε μια άλλη, μόλις τετρασέλιδη έκδοση, με συγγραφέα τον εκ Βαρωσίων Ζαχαρία Γ. Σωτηρίου, και τίτλο «Ελεγείον εις τον Μακεδονικόν Ήρωα Παύλον Μελάν. Χαιρετισμός εις τον Απόστολον του Εθνικού Στόλου Σπύρον Ματσούκαν», Λευκωσία, τύποις «Ευαγόρα», 1904 και την ένδειξη: «Πωλείται υπέρ του Εθνικού Στόλου – Τιμή προαιρετική». Ο Σωτηρίου ήταν μια ιδιότυπη μορφή των κυπριακών γραμμάτων, φλογερός πατριωτικός ποιητής, με αρκετές συλλογές, εκδότης για ένα διάστημα και του σατυρικού φύλλου «Πυξ-Λαξ», ξεχασμένος και υποτιμημένος σήμερα, παρότι ήταν μια ξεχωριστή φυσιογνωμία της Αμμοχώστου. Με εθνική δράση, τιμωρήθηκε κι αυτός από τους Βρετανούς ύστερα από τα Οκτωβριανά του 1931.

Λίγους μήνες αργότερα, το καλοκαίρι του 1905, ο Αρέστης Νικολάου, από τη Βάσα Κοιλανίου, από τους πιο γνωστούς ποιητάρηδες της εποχής, εξέδωσε στη Λεμεσό, από το τυπογραφείο της «Σάλπιγγος», μια εκτενή φυλλάδα με τίτλο «Ο θάνατος του εθνομάρτυρος Παύλου Μελά».

Πιο ενδιαφέρουσα είναι η επόμενη έκδοση με μακεδονικό ενδιαφέρον, ανάλογου ύφους με τη φυλλάδα του Νικολάου, το «Ποίημα της Μακεδονίας» με συντάκτη τον Κρητικό Ι. Καραγιάννη, που εκδόθηκε στη Λάρνακα το 1906, από το τυπογραφείο «Αλβιών». Το εξώφυλλο κοσμούσε φωτογραφία του συγγραφέα με ένδειξη της καταγωγής του, κρατώντας ντουφέκι, ντυμένου με την παραδοσιακή στολή του νησιού του, και – βεβαίως… – υπερμεγέθη μύστακα. Αν και οι στίχοι είναι απλοϊκοί, υποθέτουμε ότι θα ενθουσίαζαν το κυπριακό ακροατήριο: «Οι Κρήτες άμα φθάσανε εις την Μακεδονία / οι Μακεδόνες Έλληνες είδαν ελευθερία / πολλά χωριά ελληνικά εγίνανε Βουλγάροι / Μα Κρήτες μόλις φθάσανε τους εγυρίσαν πάλιν»…

Η τελευταία «κυπρομακεδονική» έκδοση του 1904-1908 ήταν η εκτενέστερη, αφού πλησίαζε τις πενήντα σελίδες. Συγγραφέας ήταν ο Λ. Π. Νικολαΐδης, «μικτόγλωσσος Έλλην Μακεδών» και είχε τίτλο «Διάλεξις περί της συγχρόνου γενέσεως και εξελίξεως του Βουλγαρισμού εν Μακεδονία μετά παρατηρήσεων γλωσσικών στατιστικών και εθνολογικών γενομένη εν τω «Παρνασσώ» Αθηνών ενταύθα τε και αλλαχού. Προστέθεινται Πρόλογος, κριτική επιστολή κ. Γ. Ν. Χατζηδάκι και διάφοροι επίκαιροι υποσημειώσεις», Λευκωσία 1908 (τύποις Ε. Κ. Πετρίδου). Η έκδοση, που χαρακτηριζόταν φερέοικος, σχεδόν με το ίδιο περιεχόμενο, αλλά διαφορετικό τίτλο κυκλοφόρησε και στη Σμύρνη το 1909. Ο συγγραφέας ως Ηλίας Παπαναστασίου, «Μακεδών πρόσφυξ και πρώην επιθεωρητής των  σχολείων της επαρχίας Καστορίας» έδινε ταυτόχρονα διαλέξεις με ανάλογο περιεχόμενο στις μεγάλες κυπριακές πόλεις. Ζητούσε το ελληνικό ενδιαφέρον για τη Μακεδονία και υποστήριζε ότι κακώς αποκαλούνταν βουλγαρόγλωσοι όσοι μιλούσαν το «μωσαϊκοειδές γλωσσικόν ιδίωμα» της περιοχής, υποδεικνύοντας ως ορθότερη ονομασία το «μικτόγλωσσοι ή μικτόφωνοι».

Μακεδονικές ιστορίες στην Κύπρο του 1908…

Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» στις 19 Ιανουαρίου 2019

Απόσπασμα από την πρωτοσέλιδη περιγραφή του μνημοσύνου του Παύλου Μελά στη Λευκωσία, στις 31 Οκτωβρίου 1904. Από το φύλλο της “Φωνής της Κύπρου”. 6/19 Νοεμβρίου 1904.

Το εξώφυλλο του “Ποιήματος της Μακεδονίας” του Κρητικού Ι. Καραγιάννη, Λάρνακα 1906