Μια ξεχωριστή περίπτωση Κυπρίου αντάρτη στην πρώτη περίοδο της τριπλής φασιστικής κατοχής στην Ελλάδα και άγνωστη στο ευρύ κοινό, ήταν ο στρατιώτης Μεχμέτ Αλή του Μεχμέτ, με το ψευδώνυμο Μιχάλης Παπακώστας ή «Μαύρος» (ως μελαψός) από τη Χρυσοχού, της επαρχίας Πάφου, που έδρασε στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης. Μετά τη γερμανική εισβολή κατέληξε στη Σαϊδόνα, ανατολικά της Καλαμάτας, επικεφαλής επτά Κυπρίων στρατιωτών, με οπλισμό, που προφανώς είχαν περισυλλέξει κατά την βρετανική υποχώρηση. Εκεί επέδειξε ηγετικές ικανότητες και κατέκτησε την αποδοχή των κατοίκων, που αρνήθηκαν να τον παραδώσουν στους συνεργάτες των Ιταλών, ενώ το όνομά του έγινε θρύλος, για κατορθώματά του, πραγματικά ή όχι. (Σύμφωνα με μια μαρτυρία, σκότωσε και έναν Κύπριο στρατιώτη, που είχε υποπτευθεί ως πράκτορα των Ιταλών.) Αφού πρώτα αφόπλισαν ομάδα ντόπιων συνεργατών των κατακτητών (στην Πελοπόννησο τους αποκαλούσαν «ιταλορουφιάνους»), που ζητούσαν να κατασχέσουν τα ζώα τους, οι κάτοικοι της Σαϊδόνας και οι Κύπριοι φυγάδες υπό τον «Μαύρο», απέκρουσαν με επιτυχία ένα ιταλικό τμήμα που επιτέθηκε στην κοινότητα, στις 27 Μαρτίου 1942. Ήταν μια από τις πρώτες νικηφόρες μάχες στην υπόδουλη Ελλάδα εναντίον των Ιταλών, που επανήλθαν  ενισχυμένοι στις 29 Μαρτίου και έκαψαν αρκετά σπίτια και περιουσίες στο επαναστατημένο χωριό. Ο «Μαύρος» με την ομάδα του αποσύρθηκε σε ψηλότερα λημέρια, ενώ οι Έλληνες συμπολεμιστές του, υπό το βάρος των αντιποίνων, πίστεψαν στις ιταλικές υποσχέσεις για αμνήστευση και παραδόθηκαν. Όσοι πήραν μέρος στη μάχη καταδικάστηκαν σε βαριές ποινές και ο Ηλίας Νοέας, έφεδρος ανθυπολοχαγός του ελληνικού στρατού, εκτελέστηκε. Ήταν η πρώτη αντιστασιακή ενέργεια στην περιοχή. Αν και οι πρωταγωνιστές της εξέγερσης είχαν ήδη ενταχθεί στο ΕΑΜ, ουσιαστικά το επεισόδιο εντάσσεται στην προεαμική περίοδο της Αντίστασης. Πέρα από το βαρύ τίμημα που πλήρωσε η Σαϊδόνα, ο κλοιός γύρω από τον «Μαύρο» στένεψε γρήγορα. Οι Ιταλοί επέβαλαν βαριές ποινές σε χωρικούς που κατηγορήθηκαν ως τροφοδότες του Κύπριου αντάρτη και τελικά συνελήφθηκε, ύστερα από προδοσία, μαζί με την Ελληνίδα συντρόφισσά του, κοντά στη Θουρία, βόρεια της Καλαμάτας, το καλοκαίρι του 1942. Καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε, «ωραίος σαν Έλληνας», στα τέλη Ιουλίου 1942, στην Τρίπολη. Στο Στρατιωτικό Κοιμητήριο Φαλήρου, που υπάρχει σήμερα το κενοτάφιό του, αναφέρεται με τον στρατιωτικό αριθμό CY 2396, ημερομηνία κατάταξης στο “Κυπριακό Σύνταγμα” του βρετανικού στρατού τις 10 Ιουνίου 1940,  ονοματεπώνυμο Ali Ahmet του Mehmet και ημερομηνία θανάτου τις 15 Αυγούστου 1942.

Η μνήμη του «καπετάν Μαύρου» είναι και σήμερα ζωντανή στη Μάνη, όπως έχουμε διαπιστώσει με πρόσφατη επίσκεψή μας στην περιοχή και οι θρύλοι για την παλληκαριά του κυκλοφορούν ακόμη και στις μέρες μας. Με τον Μιχάλη Ν. Ξυδέα, τον τελευταίο επιζώντα συμπολεμιστή του «Μαύρου» στη Σαϊδόνα, μιλήσαμε τηλεφωνικά (22 Νοεμβρίου 2008). Ο Ξυδέας, που ζούσε τότε στη Στούπα, γνώριζε ότι ο «Μαύρος» ήταν Τουρκοκύπριος. Θυμάται, όμως, ότι έλεγε στους Μανιάτες συμπολεμιστές του ότι η μητέρα του ήταν Ελληνίδα. Στην ελλαδική βιβλιογραφία εντοπίζονται τίτλοι  για τη δράση και την εκτέλεση του «Μαύρου», όμως συχνά αναφέρεται με το όνομα Μουσταφάς Παπακώστας, με καταγωγή από το «Χρύσοβο».

Η ιστορία του «Μαύρου» πήρε μεγάλη έκταση στον κυπριακό Τύπο. Στην «Ελευθερία», την εγκυρότερη και μεγαλύτερη εφημερίδα της εποχής, δημοσιεύθηκε ανταπόκριση του Αντώνη Μιτσίδη από το Λονδίνο, με τίτλο «Κύπριος φαντάρος εν Ελλάδι επεκηρύχθη υπό του Άξονος», που μετέφερε την είδηση αθηναϊκής εφημερίδας, σχετικά με την επικήρυξη με το ποσό των 30.000 δραχμών του «Μαύρου ή Μιχαήλ, ο οποίος κατέστη επικίνδυνος διά την δημοσίαν ασφάλειαν». Ακολούθησε, στην ίδια εφημερίδα (φ. 4-9-1942), το δοξαστικό άρθρο «Μιχαήλ ή Μαύρος», που συνέδεε την παρουσία του Κύπριου στρατιώτη (που λόγω ονόματος θεωρήθηκε Έλληνας) με την παράδοση των αγωνιστών του 1821. Από το ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο, μεταφέρουμε εδώ ένα εκτενές απόσπασμα. Είναι μια μοναδική περίπτωση όπου η βρετανική προπαγάνδα για τη συμμετοχή των Κυπρίων στον πόλεμο ταυτίζεται με την παραδοσιακή ρητορική του ενωτικού κινήματος, με αφορμή την «εθνική δράση» ενός στρατιώτη, που θα αποδεικνυόταν … Τουρκοκύπριος!:

«Εκεί επάνω εις τας χιλιοτραγουδημένας βουνοκορυφάς της Ελλάδος, τας τοσάκις βαφείσας με το αίμα των γενναίων προμάχων της ελευθερίας, ο τίμιος αυτός υιός της Κύπρου αναπνέει τον δροσερόν και ζωογόνον αέρα της ελευθερίας και συνεχίζει τας ηρωικάς παραδόσεις των αρματωλών του 21, αποστέλλων από εκεί την περιφρόνησίν του προς τον σημερινόν εχθρόν και εμπράκτως διαδηλών την προτίμησίν του προς την υψηλήν ιδέαν, η οποία ενεψύχωνε τους ενθέους εργάτας της Ελληνικής Παλιγγενεσίας: «Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή»

Ο υπό των οργάνων της εν Ελλάδι αξονικής κατοχής επικηρυχθείς Κύπριος στρατιώτης Μιχαήλ (ή Μαύρος) είναι μία χαρακτηριστική προσωποποίησις της Εθνικής Νεμέσεως. Από το λημέρι του, οπουδήποτε και αν το έχη στήση, ορθώνει το πολεμικόν ανάστημά του εις διάτορον διαμαρτυρίαν κατά της κατακτήσεως της Μητρός και εις περιφανή ένδειξιν της πανεθνικής αποφάσεως διά την διά παντός τρόπου συνέχισιν του απελευθερωτικού αγώνος. Όπως οι γενναίοι Κρήτες, ως προσφάτως μετεδόθη, συνεχίζουν εν τη ηρωοτόκω γενετείρα των την ένοπλον αντίδρασιν κατά του κατακτητού, επιτιθέμενοι εκ των κρησφυγέτων των εναντίον αλεξιπτωτιστών ανηκόντων εις αυτόν, ούτω και ο συμπατριώτης Μιχαήλ ή Μαύρος δεν εννοεί να αφήση ήσυχον την επί της Ελλάδος διαπλωθείσαν στυγεράν κατοχήν και παρεμβαίνει αποφασιστικώς διά του ενόπλου βραχίονός του εις τα έργα ταύτης, εξαναγκαθείσης ως είναι βέβαιον, εκ του τρόμου τον οποίον της έχει εμπνεύση, να προβή εις το έσχατον μέσον της προγραφής του. Μαζί με τους άλλους αγωνιστάς του εν Ελλάδι εσωτερικού μετώπου είναι και αυτός ένας από τους εκδικητάς των φρικαλέων δεινών του ελληνικού λαού και ταυτοχρόνως ένας διαπρύσιος κήρυξ του ότι, εάν η Ελλάς έπεσεν, θα αναστηθή και πάλιν.

Η Κύπρος δικαιούται να είναι υπερήφανος διά το θρυλικόν αυτό παιδί της. Αναμφιβόλως ο Μιχαήλ ή Μαύρος διά του αρματωλικού του ρόλου, εις τον οποίον έχει αποδυθή εν Ελλάδι, θα προσθέση μερικάς φαεινάς σελίδας εις το θαυμάσιον έπος, τον οποίον γράφεται με το αίμα από όλους τους κατά του Ναζικοφασισμού μαχομένους ελευθέρους ανθρώπους. Η συνήθως ερωτύλος κυπριακή δημοτική μούσα ας τον παραλάβη και ας τον κάμη τραγούδι. Του αξίζει.»

Βιβλιογραφία

Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ (έκδ.), Έπεσαν για τη ζωή. Ήρωες – μάρτυρες λαϊκών, απελευθερωτικών αγώνων, Αθήνα, τόμ. 3β, 1998, σελ. 187.

Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος 1940-45. Η περιπέτεια της επιβίωσης του διχασμού και της απελευθέρωσης, Αθήνα 2004, σσ. 189, 267-276.

Κωνσταντίνος Μπρούσαλης, Η Πελοπόννησος στο πρώτο αντάρτικο 1941-1945. Απελευθερωτικός αγώνας και εμφύλια διαμάχη, Αθήνα 1997, σσ. 56-60.

Μιχάλης Ξυδέας (έρευνα Παναγιώτης Ν. Καπετανέας), Μανιάτικη αντίσταση. Το πρώτο χτύπημα στους κατακτητές στην Πελοπόννησο. Η μάχη της Σαϊδόνας τον Μάρτη του 1942 και η Νέα Φιλική Εταιρεία, Αρεόπολη 2006, σσ. 77-89, 102-104, 108-113, 157, 161.

Πέτρος Παπαπολυβίου, Αναζητώντας την Ελευθερία. Ένας Κύπριος στρατιώτης του βρετανικού στρατού στην κατοχική Θεσσαλονίκη και Χαλκιδική,  Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο 2009, σσ. 121-125.

Πέτρος Παπαπολυβίου, «Η ιστορία του “καπετάν Μαύρου“», περ. Ο Βετεράνος, τεύχ. 13 (Μάης 2010), σσ. 4-5.

Πέτρος Παπαπολυβίου (εισαγωγή – επιμέλεια), Οι Κύπριοι εθελοντές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου: Τα Μητρώα, οι Κατάλογοι και ο Φόρος του Αίματος, Λευκωσία: Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Πολιτιστικές Υπηρεσίες – Επιτροπή Καταρτισμού και τήρησης Μητρώου Κυπρίων Εθελοντών Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, 2012, σσ. 126, 582.

Ηλίας Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα όπλα. (Εθνική Αντίσταση 1941-44), Αθήνα 1965, σσ. 68-70.