Συμπληρώνονται αύριο, 12 Φεβρουρίου 2023, μέρα του δεύτερου γύρου των προεδρικών εκλογών, δέκα χρόνια από την εκδημία του φιλόλογου και ποιητή Ανδρέα Παστελλά. Αντί μνημοσύνου σε έναν σπουδαίο πνευματικό άνθρωπο αναδημοσιεύω εδώ το άρθρο μου «Ανδρέας Παστελλάς (1932-2013)» περ. Τετράδια, τεύχ. 62-63 (Καλοκαίρι – Φθινόπωρο 2013), σσ. 173-176.

“Έφυγε από τη ζωή στις 12 Φεβρουαρίου 2013 ο φιλόλογος και ποιητής Ανδρέας Παστελλάς. Γεννημένος το 1932 στην Κάτω Πάφο, ο Παστελλάς σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στα Παιδαγωγικά στη Βηρυτό. Από τους πιο σημαντικούς πνευματικούς ανθρώπους της «γενιάς του Αγώνα» και της «γενιάς της Ανεξαρτησίας» της λογοτεχνίας της Κύπρου, συμμετείχε ενεργά στην πολιτιστική ζωή του νησιού, και ειδικότερα της Λεμεσού, όπου ήταν εγκαταστημένος. Εργάστηκε ως φιλόλογος καθηγητής, ενώ διετέλεσε γυμνασιάρχης και επιθεωρητής φιλολογικών μαθημάτων. Από την πολιτιστική του δράση των τελευταίων χρόνων ο ίδιος τόνιζε τη συμμετοχή του στον «Γλωσσικό Όμιλο Κύπρου». Εξάλλου, είχε εκφράσει αρκετά νωρίς την ανησυχία του για τον «ηγεμονικό ρόλο της αγγλικής στην κυπριακή γλωσσική πραγματικότητα», που την είχε χαρακτηρίσει εύστοχα ως «φαινόμενο γλωσσικής αυτοαποικιοποίησης».

Ο Χώρος Διασποράς (Αθήνα: Δίφρος 1970 και 2^η έκδοση Λευκωσία: Αιγαίον 1988) και ο Μεταθανατίως αποσχηματισθείς (Λευκωσία: Αιγαίον, 1995) ήταν οι δύο, μόνον, ποιητικές συλλογές που εξέδωσε, που τον κατέταξαν στις πιο σημαντικές ποιητικές φωνές της σύγχρονης Κύπρου. Στον τόμο «Τα καθ’ οδόν. Φιλολογικά και Κριτικά κείμενα» (2002) έχει συγκεντρωθεί το απόσταγμα της φιλολογικής και κριτικής του πορείας, ενώ στο «Γκρίζο έως βαθύχρωμο σκούρο. Μικρές τομές και ανιχνεύσεις σε μεγάλα θέματα της καθημερινής ζωής» (2003) συνέλεξε άρθρα, δοκίμια και επιφυλλίδες του. Τις νεανικές δημοσιεύσεις στα «Κυπριακά Γράμματα» είχε ακολουθήσει η ενεργός συμμετοχή του στην έκδοση των «Κυπριακών Χρονικών» και της «Επιθεώρησης Λόγου και Τέχνης». Τα τελευταία χρόνια κείμενά του δημοσιεύθηκαν σε πολλά περιοδικά, και στα «Τετράδια». Θαρρώ πως η τελευταία του δημοσίευση ήταν το άρθρο στην αθηναϊκή «Νέα Ευθύνη», στις αρχές του 2012, με τίτλο «Η κυπριακή γενιά του ’60: Έξαρση και ματαίωση». Ήδη ταλαιπωρούνταν από την πολύμηνη ασθένεια που τελικά τον κατέβαλε. Από τις πιο άγνωστες του εργασίες, με ιστορικό ενδιαφέρον, ήταν η συμμετοχή του στη συγγραφή του τεύχους «Shadow over Cyprus» που εξέδωσε το 1964 το «Cultural Centre Limassol» και παρουσίαζε τις τουρκικές ακρότητες εις βάρος των Ελλήνων της Κύπρου το 1958 και το 1963-1964.

Έχοντας πάρει μέρος στον αγώνα της ΕΟΚΑ, ο Παστελλάς συνέχιζε μέχρι το τέλος της ζωής του να αγωνίζεται και να αγωνιά για την πατρίδα του και για την επιβίωση του Ελληνισμού στον τόπο μας. Παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα, ενημερωνόταν με δίψα νέου ερευνητή για τις καινούριες εκδόσεις, ενδιαφερόταν για όσα γίνονταν στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και στον «χώρο του πνεύματος», έδινε παρόν σε διαλέξεις και συνέδρια, σχολίαζε με δριμύτητα «φοινικίζουσες συμπεριφορές», τοποθετήθηκε μετά «λόγου γνώσεως» εναντίον του Σχεδίου Ανάν.

Το «Άδεια θρανία», ένας ύμνος του υπερήφανου δάσκαλου στους νεαρούς αγωνιστές της ΕΟΚΑ, μπροστάρηδες στον αγώνα για την κυπριακή ελευθερία, ήταν, πιθανότατα, το γνωστότερό του ποίημα:

Διάβασα τον κατάλογο και σεις λείπατε,

γράφατε την ορθογραφία σας στους τοίχους.

Διάβασα τον κατάλογο

και σεις βρισκόσαστε στα οδοφράγματα.

Διάβασα τον κατάλογο

και σεις γράφατε στις φυλακές

στα μικρά σας γόνατα

την Ιστορία του Ανθρώπου.

Κι’ έγραψα στον κατάλογο: όλοι παρόντες!

και πλάι το βαθμό του καθενός σας: άριστα!

Έγραφε, εξάλλου, στον ίδιο τόνο για την κυπριακή επανάσταση του 1955-1959 (Τα καθ’ οδόν, σελ. 262): «Όπου και να σας βρίσκει το άδικο, αδελφοί, μνημονεύετε Γρηγόρη Αυξεντίου. Όπου και να σας απολείπει η πίστη, αδελφοί, μνημονεύετε Κυριάκο Μάτση, όπου η ελπίδα φλόγα κεριού τρεμοσβήνει, μνημονεύετε ηρώων και μαρτύρων, επιφανών και αφανών αδελφών ημών. Ιδού το σημείο σωτηρίας και η μόνη οδός ελευθερίας.»

Η βαθειά του μόρφωση και καλλιέργεια τον βοήθησε – όσο λίγους συμπατριώτες του – να εντάξει τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1955-1959 στον ευρύτερο αντιαποικιακό ξεσηκωμό του μεταπολεμικού κόσμου:

(…) Μέσα στην πρωινή ομίχλη

πάνω από τις μαυρισμένες καμινάδες των πολιτειών

αιωρούνται κρεμασμένοι οι αμετανόητοι τρομοκράτες των αποικιών,

χορωδίες των σκοτωμένων μαύρων παιδιών της Κένυας

τραγουδάν τα κάλαντα

και το Big Ben σημαίνει το τέλος του κόσμου.

(«Ευρώπη εικοστός αιών»)

Με εντελώς διαφορετικά αισθήματα έγραψε, τα πρώτα χρόνια της κυπριακής ανεξαρτησίας για τα «φοινικικά εμπορεία» (1970), και για το δι-(ή μήπως α-)-εθνικό μιας κοινωνικής ελίτ που είχε διαμορφωθεί από τα τελευταίες δεκαετίες της αποικιοκρατίας και εδραιώθηκε, διατηρώντας ηγεμονικό ρόλο, στη νεαρή Κυπριακή Δημοκρατία: «Καλά την έχουμε, λοιπόν, εμείς οι Συβαρίτες / εν μέρει Έλληνες και ολίγον φοινικίζοντες». Στη δεύτερη ποιητική του συλλογή, εικοσιένα χρόνια ύστερα από την τουρκική εισβολή του 1974 θα θρηνήσει σπαρακτικά για την απάθεια των Ελλαδιτών αδελφών μπροστά στο σύγχρονο κυπριακό δράμα:

Καθώς βγήκε στο φως από τον Υπόγειο της Ομόνοιας

σαν από σκοτεινή καταπακτή

από ξεχασμένη γαλαρία ορυχείου

με χιλιάδες αμίλητους νεκρούς συντρόφους

να ταξιδεύουν μαζί του (…)

με χέρια απλωμένα

αόμματος επαίτης

γωνία Σταδίου και Αιόλου

στάθηκε

μπροστά στην υποχθόνια βοή που ερχόταν

κατηφορίζοντας

σαν από άλλο κόσμο χαρισάμενο στο πεζοδρόμιο.

-Έλληνες αδελφοί… (…)

Κάποιος περνώντας δίπλα

του ‘χωσε βιαστικά στη χούφτα

ένα τάληρο.

(«Ο Φρύνιχος στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1974»)

Στην ίδια συλλογή, στη δεκαετία του 1990, θα περιγράψει πικρά στο ποίημα «Τοπίο παραλιακής πόλης (οδός Προμάχων Ελευθερίας)», προβλέποντας σαρκαστικά το επερχόμενο τέλος του «κυπριακού θαύματος». Στίχοι που απέκτησαν τραγική επικαιρότητα στις μέρες μας όταν, εκ των υστέρων, οι συν-αίτιοι της συμφοράς αναζητούν υποκριτικά, με κροκοδείλια δάκρυα τις αιτίες της οικονομικής κατάρρευσης. Στίχοι που δίνουν και απάντηση στο –αφελές- ερώτημα για την παρουσία των πνευματικών ανθρώπων σε περίοδο κρίσης.

(…) νιαγάρες εργάζονται πυρετωδώς

γεμίζουν βόθρους και παραδεξάμενα

φουκούδες μετά μπαταρίας

σ’ αναπεπταμένο πεδίο μάχης

μασέλες οκτακύλινδρες 

σε ρυθμό

πιστονιών αερόψυκτων μηχανών

ρεψίματα και πορδές

η πολιτεία αγκομαχώντας

καταβροχθίζει την ευτυχία της.

Η απουσία του Ανδρέα Παστελλά θα είναι δυσαναπλήρωτη. Ειδικά για τα επερχόμενα…”

Ο Ανδρέας Παστελλάς “ένα δειλινό στο θέατρο του Κουρίου”