Βαρύς και δυσοίωνος εξελίσσεται ο δεύτερος χρόνος της πανδημίας καθώς αποχαιρετήσαμε στους πέντε πρώτους του μήνες σπουδαίους πνευματικούς ανθρώπους του ημικατεχόμενου τόπου μας. Σήμερα έφυγε από τη ζωή η Ρήνα Χαραλαμπίδη Κατσελλή (Κερύνεια 1938 – Προσφυγιά 2021), μια από τις σημαντικότερες μορφές των γραμμάτων της επαρχίας Κερύνειας κατά τις τελευταίες πέντε δεκαετίες.

Το συνολικό πολύτομο έργο της Ρήνας Κατσελλή προκαλεί δέος στον νεότερο ερευνητή. Η Ρήνα Κατσελλή, που πρωτοεμφανίστηκε με δικό της βιβλίο στα νεοελληνικά γράμματα πριν από 54 χρόνια (Τα τετράδια της αδελφής μου, Αθήνα: Φέξης, 1967), έχοντας πρωτοδημοσιεύσει τα πρώτα της κείμενα από το 1959, αφιέρωσε τη ζωή της, πέρα από την άλλη πολυσχιδή της δράση και προσφορά στα κοινά, μετά την προσφυγιά, στη μελέτη της τοπικής ιστορίας της αγαπημένης πόλης, στην ανάδειξη ιστορικών μορφών Κερυνειωτών, και στη διάσωση  πολύτιμων πηγών και σπάνιων εκδόσεων της πρώιμης Αγγλοκρατίας που συνδέονται με την Κερύνεια. Στο έργο της αποθησαυρίζεται και καθρεπτίζεται ο άνθρωπος και ο τόπος της Κερύνειας, η αγάπη και η αφοσίωση της συγγραφέως στον γενέθλιο τόπο, ο άσβεστος πόθος για την επιστροφή. Η Ρήνα Κατσελλή άνοιξε έναν δρόμο που ακολούθησαν αρκετές άλλες σημαντικές Κερυνειώτισσες ερευνήτριες και συγγραφείς βιβλίων για την Κερύνεια, η Έρση Δημητριάδου, η Θεοφανώ Κυπρή, η Άννα Νεοφύτου, η Νίτσα Σολομωνίδου – Αναστασίου, η αείμνηστη Στέλλα Σπύρου, η Καλλιόπη Χαρμαντά Πρωτοπαπά, και αρκετές άλλες. Έγραψε και εξέδωσε δεκάδες βιβλία και μελέτες, ήταν για χρόνια πρόεδρος του «Λαογραφικού Ομίλου Κερύνειας», με μεγάλη δράση, πριν και μετά την τουρκική εισβολή και την προσφυγιά, διατηρούσε με μεγάλο κόπο και θυσίες τον εκδοτικό οίκο «Χρυσοπολίτισσα» (τους τελευταίους μήνες συνεργαζόταν με την «Αρμίδα»), εκλέχθηκε βουλευτής για τρεις θητείες με το ΔΗΚΟ στην Κερύνεια (1981-1996), ήταν πρωτοπόρα του γυναικείου κινήματος στην Κύπρο, προσπάθησε για μια ζωή να πετύχει την ίδρυση μιας σύγχρονης Κυπριακής Βιβλιοθήκης, και της αρκούσε να την ξέρουμε και να την προσφωνούμε όλοι, έστω και αμήχανα οι νεότεροι, απλώς με το όνομά της. Υπήρξε σημαντικό στέλεχος της ΕΟΚΑ στην επαρχία Κερύνειας και συνδέθηκε στενά, τους τελευταίους μήνες της ζωής του, πριν τη θυσία του στο Δίκωμο, με τον τομεάρχη Πενταδακτύλου, Κυριάκο Μάτση.

Το τελευταίο διάστημα ζούσε σε οίκο ευγηρίας, όπου μόλις πριν λίγες βδομάδες έδωσε μια εξαιρετική συνέντευξη στον Γιώργο Σαββινίδη και στον «Φιλελεύθερο» (4 Απριλίου 2021). Ευτύχησε μέσα στο δύσκολο προηγούμενο διάστημα της πανδημίας (2020) να δει την επανέκδοση του κλασικού της βιβλίου «Πρόσφυγας στον τόπο μου», την έκδοση του σπουδαίου δίτομου έργου «Κερύνεια 1974. Οι εγκλωβισμένοι του Ξενοδοχείου Ντόουμ», ενός άλλου βιβλίου της για το σχολείο των εγκλωβισμένων στο Πέλαπαϊς, και την έκδοση των «Φθινοπωρινών φύλλων» του Γιάννη Αργ. Δρουσιώτη, με τον οποίο την συνέδεσε η κοινή αγάπη για τον Κυριάκο Μάτση. (Γράψαμε για αυτό στο «Περί Ιστορίας»). Ήταν λες και προσπαθούσε να προλάβει να προσθέσει κι άλλους τίτλους σε ένα τεράστιο συγγραφικό έργο που αποτελεί για την τοπική ιστορία της Κερύνειας μια ανυπολόγιστη θεμελιώδη προσφορά σε βασικά βιβλία υποδομής.

Από το συγγραφικό έργο της Ρήνας Κατσελλή σε αυτό το σύντομο και βιαστικό αποχαιρετιστήριο σημείωμα ξεχωρίζω το «Πρόσφυγας στον τόπο μου», γραμμένο με την μορφή ημερολογιακών σημειώσεων που κρατούσε η συγγραφέας, όπου καταγράφονται αυθεντικά και άμεσα τα αισθήματα μιας Ελληνίδας Κυπρίας από την Κερύνεια, για όσα τραγικά βίωσε ο «άνθρωπος και ο τόπος» της Κύπρου, στη διάρκεια του 1974. Σήμερα, 47 χρόνια ύστερα από το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο και από τη συγγραφή του βιβλίου, το κυπριακό πρόβλημα παραμένει άλυτο: μια ανοιχτή πληγή στο σώμα του νησιού μας, που προκαλεί αβάστακτο πόνο στους κατοίκους του, ειδικά σε όσους εξακολουθούν να ζουν «πρόσφυγες στον τόπο τους». Είναι ένα βιβλίο που παραμένει τραγικά επίκαιρο, καθώς ζούμε σε εποχές που κάποιοι επιμένουν πιο μεθοδικά, με τα πατροπαράδοτα σύνεργα, «να αλλάξουν ή να ξεκάμουν τις ψυχές».

Το βιβλίο «Πρόσφυγας στον τόπο μου» εκδόθηκε σε πρώτη έκδοση το 1975, από τα «Τετράδια του Ρήγα» με το ψευδώνυμο «Γυναίκα της Κερύνειας». Επιλέγω ένα μικρό απόσπασμα, τις σημειώσεις με ημερομηνία 16 Νοεμβρίου 1974, που γράφονται με βασανιστική οδύνη ύστερα από την ψηλάφηση του αδειανού πουκάμισου των προηγούμενων αγώνων της συγγραφέως και της γενιάς της. Ο πόνος και το έντονο αίσθημα της αδικίας οδηγεί στη συνειδητοποίηση μιας καινούργιας ταυτότητας: του Κερυνειώτη πρόσφυγα. Έγραφε η Κατσελλή:

“Η προσφυγιά με ανάγκασε να νιώσω πλήθος πράματα που ούτε τα υποπτευόμουνα. Δεν είμαι μαζοχιστής ή μοιρολάτρης, μα αν με έβαζαν να διαλέξω ανάμεσα στον εισβολέα και στον αδικημένο πρόσφυγα, θα διάλεγα το δεύτερο.

Ο τόπος μου ήταν κάτι το τόσο στέρεο μέσα μου. Μετά την προσφυγιά, αν και δεν ελαττώθηκε η αγάπη μου γι’ αυτόν, έχει ρευστοποιηθεί κατά κάποιον τρόπο μέσα μου. Ο τόπος μου είναι η Κερύνεια, μα η Κερύνεια δεν είναι μόνο ο γεωγραφικός χώρος που κατακρατούν τώρα οι εισβολείς. Ένα κομμάτι της πόλης μου είμαι και εγώ, είναι και η μητέρα, είναι και οι σαράντα αιώνες ελληνικής παράδοσης που κουβαλούν ζωντανή όλοι οι Κερυνειώτες μέσα τους.”

Και από το ίδιο βιβλίο, μέρες που είναι εκλογών και προεκλογικών θαυμάτων, όταν όλοι θυμούνται και την Κερύνεια, τους Κερυνειώτες και τις Κερυνιώτισσες, διαλέγω μερικούς στίχους που έγραψε στις 8 Αυγούστου του 1974.

«Στην προσφυγιά»

Στην προσφυγιά μόνο με τη φωνή μου

που λέει τις φριχτές αλήθειες στο χάος.

Την αδικία  μονάχα οι αδικημένοι τη νιώθουν.

Η προσφυγιά μόνο τους πρόσφυγες βαραίνει

και οι γύπες τρώνε στην Κερύνεια τις σάρκες

των τυχερών που έπεσαν στον τόπο τους.

Ώρα σου καλή, Ρήνα. Και καλήν επιστροφή στην πόλη σου, την Επτάλοφη και τη Χρυσοπολίτισσα του Πενταδακτύλου