Αυτές τις μέρες συμπληρώνεται ένας αιώνας ζωής και δράσης ενός σπουδαίου αγροτικού συλλόγου, της «Εληάς» Λυθροδόντα. Για να τιμηθεί αυτή η επέτειος κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Ηλία Επιφανίου, το επετειακό λεύκωμα «100 χρόνια “Εληά”», που θα παρουσιαστεί, στην παρουσία του προέδρου της Δημοκρατίας, την ερχόμενη Τετάρτη 6 Νοεμβρίου. Για την έρευνα και τη συγγραφή του λευκώματος εργάστηκε ομάδα συνεργατών, υπό τον συντονισμό του δημοσιογράφου Παύλου Κ. Παύλου, οι (αλφαβητικά): Χριστόφορος Καδής, Γιώργος Κωνσταντινίδης, Γιώργος Ορφανίδης, Χάρης Συμεωνίδης, Χρύσανθος Χρυσάνθου. Το Λεύκωμα, που είναι το αποτέλεσμα της συλλογικής πολύμηνης προσπάθειας είναι ένας πανέμορφος τόμος, που ουσιαστικά συνοψίζει την πολιτική, κοινωνική, εκκλησιαστική, πολιτιστική και αθλητική ιστορία του Λυθροδόντα. Μιας κοινότητας στους πρόποδες του Μαχαιρά, που είναι η ιστορική οικιστική μητρόπολη των Λατσιών και έχει δεσμούς αιώνων με τη γειτονική Μονή Μαχαιρά.

Οι τελικές ενέργειες για την ίδρυση του συλλόγου του Λυθροδόντα (συνέλευση και ψήφιση του καταστατικού), που είχαν αρχίσει τον Μάρτιο του 1919, ολοκληρώθηκαν στις αρχές Νοεμβρίου του ιδίου έτους, με την εκλογή της πρώτης επιτροπής. Σύμφωνα με το έντυπο πρώτο Καταστατικό (ημερομ. 3 Νοεμβρίου 1919) πρόεδρος θα ήταν ο «κατά καιρόν διδάσκαλος». Το σωματείο είχε τη μορφή Αναγνωστηρίου και η πρώτη του ονομασία, ήταν απόλυτα ενταγμένη στα μεγαλοϊδεατικά οράματα της εποχής: «Η Μεγάλη Ελλάς», τίτλος που ίσως παραπέμπει και στα φιλοβενιζελικά αισθήματα των ιδρυτών της. Ήταν μια εποχή, λίγους μήνες μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, που είχαν καλλιεργηθεί και στην Κύπρο μεγάλες προσδοκίες για το πολιτικό της μέλλον και την πραγματοποίηση της ένωσης με την Ελλάδα. Παράλληλα, η ίδρυση του Αναγνωστηρίου στον Λυθροδόντα (μαρτυρείται και παλαιότερο, ο «Σωτήρ», το 1908) και η επιβίωσή του δείχνει ότι υπήρχε στην κοινότητα, εκτός από το φιλόπατρι και φιλοπρόοδο πνεύμα, μια ομάδα ανθρώπων που πάσχιζαν για την καλλιέργεια και τη μόρφωση των συγχωριανών τους. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την πλούσια βιβλιοθήκη του σωματείου με αρκετά βιβλία των αρχών του 20ού αιώνα, και παλαιότερα, η οποία θεμελιώθηκε με τις δωρεές των βιβλιοθηκών του αρχιμανδρίτη Γεννάδιου Μαχαιριώτη (κατόπιν Σαλαμίνος και Πάφου), το 1938,  και του π. Σπυρίδωνος Θεοδούλου, το 1943. Η «Μεγάλη Ελλάς» σύμφωνα με το καταστατικό της θα γιόρταζε στις 25 Μαρτίου και θα είχε έμβλημα τον Δικέφαλο Αετό. Αργότερα, όμως, μετά την ανώμαλη προσγείωση της Μικρασιατικής καταστροφής, στη σφραγίδα του Αναγνωστηρίου εικονίζεται μια άγκυρα. Απολύτως εμβληματική εναλλαγή στόχων και οραμάτων… Στον Λυθροδόντα η «Μεγάλη Ελλάς» επέζησε μέχρι τα Οκτωβριανά του 1931, όταν η επιβολή της στυγνής αποικιακής δικτατορίας επέφερε την αναστολή των πολιτικών ελευθεριών σε όλο το νησί.

Μερικά χρόνια αργότερα, τον Ιανουάριο του 1938, μια ομάδα μελών του Αναγνωστηρίου ίδρυσαν τον Γεωργικό Σύλλογο «Η Εληά», που ουσιαστικά συνέχισε, πιο συστηματικά, την προηγούμενη δράση της «Μεγάλης Ελλάδος»: Με πυρήνα τη Βιβλιοθήκη, υπήρξε μεγάλη θεατρική δραστηριότητα, με ρεπερτόριο εκτός από τα πατριωτικά δράματα της εποχής («Παύλος Μελάς», «Μάρτυρες και εκδικηταί», «Κουτσιούκ Μεχμέτ») και τα επίσης δημοφιλή κλασικά έργα του Σπ. Περεσιάδη («Εσμέ», «Ο χορός του Ζαλόγγου», «Ο μαγεμένος βοσκός») και κωμωδίες, και αργότερα, στη δεκαετία του 1940, και κοινωνικά θέματα. Αντίστοιχα, διοργανώνονταν διαλέξεις από κληρικούς, γιατρούς, και δασκάλους, για θέματα θρησκευτικά, υγιεινής, γεωργίας και δασοπονίας. Η «Εληά» στράφηκε και στο ποδόσφαιρο, όταν δυο μέλη της έφεραν από την Ελλάδα, τον Ιούνιο του 1939, μια πραγματική μπάλα ποδοσφαίρου και όχι την αυτοσχέδια, που είχε βραχύτερη διάρκεια ζωής…

Όλα τα παραπάνω, βεβαίως, στο περιθώριο της κυρίαρχης εθνικής κίνησης: Συμμετοχή στα ενωτικά δημοψηφίσματα του 1921, του 1930 και του 1950, αλληλογραφία με τους Λυθροδοντιάτες εθελοντές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, μαζική συμβολή στον απελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ, από την πρωταπριλιά του 1955 (ο ήρωας των Σόλων Χαράλαμπος Μούσκος ήταν ποδοσφαιριστής της «Εληάς»), ένας πεσών (στον Άγιο Θεόδωρο Λάρνακας) και ένας αγνοούμενος (απήχθη στη Λευκωσία), στις ελληνοτουρκικές συγκρούσεις του 1963-1964. Μια διακριτή προσφορά του Λυθροδόντα στους αγώνες για αυτοδιάθεση και ελευθερία που κορυφώθηκε με τη θυσία είκοσι Λυθροδοντιατών νέων (πεσόντων και αγνοουμένων) το καλοκαίρι του 1974, στην απέλπιδα και προδομένη αντίσταση κατά της τουρκικής εισβολής.

Ένα βιβλίο για την αιωνόβια, πλέον «Εληά», που γράφτηκε με ζήλο, μεράκι και με αγάπη, πολύτιμο για την τοπική ιστορία. Και μια ευκαιρία, μελετώντας την ιστορία ενός κυπριακού αγροτικού σωματείου – ουσιαστικά την ιστορία της Κύπρου από το 1919 μέχρι το 2019- να αναλογιστούμε πού και πώς βαδίζουμε σήμερα…

Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» στις 2 Νοεμβρίου 2019