Για δυο νέα βιβλία θα μιλήσουμε σήμερα, που αφορούν «απαγορευμένα» κεφάλαια της νεότερης ιστορίας του τόπου. Η ιστορία της Ιατρικής στην Κύπρο προσελκύει, επιτέλους, ενδιαφέρον και έχουν κυκλοφορήσει σημαντικά βιβλία, για γενικά ή ειδικότερα θέματα, με συγγραφείς κυρίως γιατρούς. Εξαιρετικά βιβλία έγραψαν τα τελευταία χρόνια οι ιατροί Λάκης Αναστασιάδης, Ανδρέας Π. Γεωργιάδης, και Ανδρέας Δ. Δημητριάδης, ενώ από τους παλιότερους αξιόλογο έργο άφησαν οι Γεώργιος Μαραγκός, Αντωνάκης Σωτηριάδης και Κύπρος Χρυσάνθης, με πρωτοπόρο τον γιατρό της Λάρνακας Νεοκλή Κυριαζή, στον οποίο η κυπριολογία οφείλει πολλά. Παράλληλα, άλλοι γιατροί δημοσιεύουν τις αυτοβιογραφίες τους, όπως πρόσφατα η Αρετή Αναστασιάδου και ο Τάκης Ευδόκας ή παλιότερα ο Γεώργιος Μ. Κοζάκος. Σημαντικά είναι επίσης το βιβλία του Κυριάκου Χατζηκυριακίδη για τη «Φάρμα των λεπρών» της Λευκωσίας, και του Χρύσανθου Χρυσάνθου για τον «πόλεμο των γιατρών» το 1974. Τέλος, σταθμός για την περαιτέρω μελέτη της ιστορίας της Ιατρικής στην πατρίδα μας ήταν η σχετική Έκθεση του πάλαι ποτέ κραταιού Πολιτιστικού Ιδρύματος της Λαϊκής Τράπεζας και οι δυο επακόλουθες σπουδαίες εκδόσεις (2006).

Κατά αγαθή συγκυρία κυκλοφόρησαν πρόσφατα, σχεδόν ταυτόχρονα, τα βιβλία των γιατρού Μιχάλη Βωνιάτη «Η φυματίωση στην Κύπρο στο πέρασμα των αιώνων», από τις εκδόσεις Κώστα Επιφανίου, και του μαθηματικού Ιωάννη Φάκα, «Το Σανατόριο Κυπερούντας» (αυτοέκδοση). (Άρθρα για την ιστορία της φυματίωσης στην Κύπρο δημοσίευσε, πρόσφατα, ο γιατρός Ανδρέας Δ. Δημητριάδης, και παλιότερα ο αείμνηστος Τάκης Ευαγγελίδης.)

Ο Μιχάλης Βωνιάτης, ο οποίος εργάστηκε στο Νοσοκομείο Κυπερούντας, το πρώην Σανατόριο, καταγράφει τα ιστορικά δεδομένα για την εξάπλωση της νόσου στην Κύπρο, τις εξάρσεις της, την εμφάνιση και την πορεία της στα νεότερα χρόνια, τους ειδικούς γιατρούς, τα κρατικά μέτρα αντιμετώπισής της και τα «Φθισιατρεία», ενώ αναφέρεται και στις κοινωνικές προεκτάσεις στον κυπριακό μικρόκοσμο, λόγω των φόβων για τη μετάδοσή της. Η φυματίωση, η «νόσος των φτωχών» στους προηγούμενους δύο αιώνες, η ασθένεια που έστειλε σε πρόωρο θάνατο δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους, προκαλούσε δέος και στην Κύπρο, όπου ο «χτικιάρης» αντιμετωπιζόταν από τους συνανθρώπους του με αποστροφή και εχθρότητα.

Το βιβλίο του Ιωάννη Φάκα είναι επίσης προϊόν συστηματικής έρευνας, παρότι ξεκίνησε ως εξόφληση οφειλής προς τον πατέρα του, κοινοτάρχη Κυπερούντας στη δεκαετία του 1930, ο οποίος συνέδεσε το όνομά του με την ανέγερση του Σανατορίου, που θεμελιώθηκε επί κυβερνήτη Πάλμερ, και ενώ λειτουργούσε ήδη, από το 1927, το Σανατόριο Αθαλάσσας. Όπως γράφει ο Ι. Φάκας, όπου κι αν προτάθηκε η ανέγερση του Σανατορίου (στα Μαντριά, στα Σπήλια, στο Φοινί, κ.ο.κ.) αντέδρασαν μαχητικά οι κάτοικοι και τελικώς επιλέχθηκε, ως ιδανικός τόπος η τοποθεσία «Λειβάδια», έξω από την Κυπερούντα, στην πιο εύφορη περιοχή του χωριού. Εκεί οι βρετανικές αρχές εξασφάλισαν τη συμφωνία του κοινοτάρχη, Γεώργιου Φάκα, ο οποίος υπέγραψε για την ανέγερση του Σανατορίου. Ακολούθησε εξέγερση των Κυπερουντιωτών εναντίον του προοδευτικού μουχτάρη, οι οποίοι πέτυχαν μεν την παύση του (υπέγραψε ακόμη και η σύζυγός του εναντίον του…), όμως το Σανατόριο λειτούργησε το 1942. Ενδεικτικό των νοοτροπιών της εποχής είναι και το γεγονός ότι οι κάτοικοι της Κυπερούντας και του γειτονικού Αμιάντου δεν δέχτηκαν να θάβονται στα κοιμητήρια των χωριών τους οι ασθενείς που απεβίωναν στο Σανατόριο. Έτσι δημιουργήθηκε ένα «φυματικό κοιμητήριο», ξεχασμένο από τους ανθρώπους, στο δάσος κοντά στον Καρβουνά. Παρότι οι σταυροί στα μνήματα είναι μόνο πέντε, ο συγγραφέας, που επισκέφθηκε το κοιμητήριο, υπολογίζει ότι τάφηκαν εκεί γύρω στους 200 ασθενείς…

Πρώτος γιατρός στο Σανατόριο, μέχρι το 1955 που αφυπηρέτησε, ήταν ο Τσαρλς Μπέβαν, καθώς οι Βρετανοί δεν θέλησαν να διορίσουν στη θέση του διευθυντή τον Κύπριο ειδικό, Τάκη Ευαγγελίδη. Ας σημειωθεί ότι ο Μπέβαν εκτελέστηκε από την ΕΟΚΑ, τον Νοέμβριο του 1956, «ως πράκτορας της Ιντέλλιντζενς Σέρβις», όταν ασκούσε ιδιωτικά την ιατρική στην περιοχή. Διάδοχος του Μπέβαν ήταν  ο Ιωσήφ Χριστοδουλίδης, διευθυντής από το 1955 μέχρι το 1973.

Το Σανατόριο Κυπερούντας είναι ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της Κύπρου. Εκτός από φυματικούς φιλοξένησε δεκάδες μεταλλωρύχους – θύματα της πνευμονοκονίασης και άλλες ομάδες ασθενών, ανάλογα με τις σύγχρονες ιστορικές περιπέτειες του νησιού. Σήμερα, το γαλήνιο περιβάλλον του Τροόδους και το όμορφο κτιριακό συγκρότημα του Σανατορίου κρύβουν επιμελώς τις τραγικές ιστορίες των ανθρώπων που πέρασαν τις τελευταίες μέρες της ζωής τους εκεί. Τα δυο συγκεκριμένα βιβλία φωτίζουν «σκοτεινές πλευρές του φεγγαριού» και αποτελούν μεταθανάτια ανακούφιση για μια μεγάλη ομάδα κολασμένων της νεότερης μας ιστορίας.

Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» στις 14 Απριλίου 2018

Το κτίριο του Σανατορίου Κυπερούντας, όπως είναι σήμερα