Πραγματοποιούνται αύριο, 4 Μαρτίου 2018, στον Δήμο Αμπελοκήπων – Μενεμένης, στη Θεσσαλονίκη, τα αποκαλυπτήρια προτομής του Χριστόδουλου Σώζου. Ο Σώζος, βουλευτής για δύο θητείες (1901-1911) και Δήμαρχος Λεμεσού από το 1908, κατατάχθηκε εθελοντικά στον ελληνικό στρατό τον Οκτώβριο του 1912, σε ηλικία 40 ετών. Μαζί με τον Ευάγγελο Χατζηιωάννου, βουλευτή Λάρνακας – Αμμοχώστου, ζήτησαν από τον πρωθυπουργό και υπουργό Στρατιωτικών, Ελευθέριο Βενιζέλο, να τους στείλει σε μάχιμη μονάδα. Τοποθετήθηκαν στο 1^ο τάγμα του 2^ου Συντάγματος Πεζικού της 2^ας Μεραρχίας και έφτασαν στη Θεσσαλονίκη στις 31 Οκτωβρίου 1912, λίγες μέρες ύστερα από την απελευθέρωση της πόλης. Μετά από νέο αίτημά τους, ακολούθησαν τη μονάδα τους που στάλθηκε στην Ήπειρο. Πήραν το βάπτισμα του πυρός στην αποτυχημένη απόβαση στους Αγίους Σαράντα και μέσω Κέρκυρας έφτασαν στο Μπιζάνι στις 2 Δεκεμβρίου 1912. Τέσσερις μέρες αργότερα, στις 6 Δεκεμβρίου 1912, στο ύψωμα Προφήτης Ηλίας, σε μια πολύνεκρη μάχη, ο Σώζος σκοτώθηκε, ενώ ο Χατζηιωάννου τραυματίστηκε σοβαρά. Το σώμα του Λεμεσιανού ήρωα δεν βρέθηκε ποτέ και ο τάφος του παραμένει άγνωστος.

Ο Σώζος ήταν, μαζί με τον Λορέντζο Μαβίλη, οι πιο «επώνυμοι» Έλληνες μη στρατιωτικοί πεσόντες των Βαλκανικών πολέμων. Η προτομή του τον Ιούνιο του 1915 αναγέρθηκε στον Δημόσιο Κήπο της Λεμεσού, ενώ τον Δεκέμβριο του 1998 αποκαλύφθηκε και δεύτερη προτομή του στα Γιάννενα. Τον Δεκέμβριο του 1913 η Βουλή των Ελλήνων αποφάσισε την ανάρτηση της φωτογραφίας του στο κτίριο της, και από αύριο η προτομή του θα υψώνεται και στη Δυτική Θεσσαλονίκη, μπροστά από το Δημοτικό Στάδιο Αμπελοκήπων. Την πρωτοβουλία είχε ο Σύλλογος «Κυπριακή Εστία Βορείου Ελλάδος», ενώ την στήριξαν ο Δήμος Αμπελοκήπων-Μενεμένης, ο Δήμος Λεμεσού, το Υπουργείο Άμυνας της Κυπριακής Δημοκρατίας και το Γενικό Προξενείο της Κύπρου στη Θεσσαλονίκη.

Μια άγνωστη στο ευρύ κοινό λεπτομέρεια, που δίνει άλλη διάσταση στην αυριανή τελετή είναι ότι ο πρώτος Σύλλογος Κυπρίων στη Θεσσαλονίκη, τον Δεκέμβριο 1919, είχε ονομαστεί «Ο Σώζος» (μετονομάστηκε το 1921 σε «Κυπριακή Αδελφότητα Θεσσαλονίκης»). Πρόσφατα, κι ύστερα από αναζήτηση τριών δεκαετιών, εντόπισα το καταστατικό του Συλλόγου και αποσπάσματά του θα δημοσιευθούν στο υπό έκδοση βιβλίο μου «Η κυπριακή παρουσία στην “ένοπλον νύμφην του Θερμαϊκού” στα χρόνια του Μεγάλου πολέμου».

Στις επιστολές του Χριστόδουλου Σώζου διαβάζουμε και τις εντυπώσεις του από τη Θεσσαλονίκη. Υπηρέτησε για λίγες μέρες στο στρατόπεδο φύλαξης των χιλιάδων Τούρκων στρατιωτών, στο Καραμπουρνού, όπου χρησιμοποιήθηκε και ως διερμηνέας. Γράφει σε επιστολή του προς τον Γαβριήλ Κουδουνάρη (11 Νοεμβρίου 1912): «Πρέπει να μεταδίδη πυρκαϊάν στην καρδίαν ενός ανθρώπου τ’ όνομα της πατρίδος διά να δύναται ν’ αντέχη εις όλας αυτάς τας κακουχίας. Εγώ μέχρι της στιγμής ούτε άδειαν εζήτησα ούτε χάριν εξελιπάρησα. Είμαι γνωστός εις όλον τον λόχον ως Δήμαρχος με όλα τα αξιώματά μου, με σέβονται, και με αποκαλούν κύριον, δεν εζήτησα όμως ποτέ καμμίαν υπηρεσίαν από κανένα, ούτε βοήθειαν, μου επρότειναν να με απαλλάξουν της φρουράς και δεν εδέχθην. Οφείλω εγώ να δίδω το καλόν παράδειγμα. Ότι με πειράζει περισσότερον είναι το ζήτημα της καθαριότητος. Έχει 10 ημερονύκτια να βγάλω τα παπούτσια μου – κοιμούμαι με αυτά – έχει 15 να αλλάξω φορέματα – και δη κάλτσες. Και όσον σκέπτομαι ότι δεν ημπορούσα να μη αλλάζω κάλτσες καθ’ εκάστην απορώ και εξίσταμαι και θαυμάζω πώς αντέχω τα παπούτσια βρεγμένα, αι κάλτσες βρεγμέναι, τα πόδια παγωμένα.

Αχ, τι είναι ο πόλεμος; Μηδέν. Είναι μια στιγμή ευφροσύνης. Το παν είναι αι κακουχίαι, η βρώμα, η πείνα, έχει 8 ημέρας να φάμεν κρέας, ψωμοτήρι, διότι μαστίζει η ευκοιλιότης το σύνταγμα. Όλα όμως αυτά είν’ ωραία, όταν σκέπτομαι ότι μερικά πράγματα που ούτε στον ύπνον μου τα εβλέπαμεν εγένοντο πραγματικότητες: Η Θεσσαλονίκη δική μας, η πρωτεύουσα της Μακεδονίας ελληνική, ενώ εάν μας έλεγαν οι Τούρκοι την Ήπειρον και μερικήν τακτοποίησιν των συνόρων μας θα είμεθα ευχαριστημένοι. Η όρεξις όμως έρχεται σαν τρώγεις και έτσι φρονώ πως τώρα θα θέλωμεν να πάρωμεν και την Πόλιν…»

Ο Χριστόδουλος Σώζος απέδειξε και με τον θάνατό του ότι ήταν «ηγέτης των έργων» και όχι των λόγων. Το έγραψε, εξάλλου, αποχαιρετώντας τη σύζυγό του, Ερμιόνη: «Αν είμεθα ηγέται των υποδούλων λαών, οφείλομεν διά του παραδείγματός μας και της θυσίας μας να τους παιδαγωγώμεν, όπως και εκείνοι γίνωσιν άνθρωποι συναισθανόμενοι τα καθήκοντά των.» Από αύριο, η προτομή του θα θυμίζει και στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας, άλλες εποχές κι άλλους ηγέτες… Πραγματικούς.

Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» στις  3 Μαρτίου 2018

Η προτομή του Χρ. Σώζου στον Δημόσιο Κήπο της Λεμεσού