Τις τελευταίες βδομάδες η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποσπάσει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης με την ανασκαφή και τα εντυπωσιακά ευρήματα στην Αμφίπολη. Η αρχαία αθηναϊκή πόλη της Αμφίπολης, από το λιμάνι της οποίας αναχώρησε ο στόλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου για να κατακτήσει την Ασία, γνώρισε πολλές περιπέτειες στο πέρασμα του χρόνου, και ειδικότερα στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα. Γεωμορφολογικά η περιοχή έχει αλλάξει εντελώς, καθώς στη δεκαετία του 1930 αποξηράνθηκε η λίμνη του Αχινού (Κερκινίτιδα), από όπου εξερχόταν ο Στρυμόνας, εκβάλλοντας στη θάλασσα, λίγα χιλιόμετρα νοτιότερα.

Στην περιοχή βρέθηκαν αρκετοί Κύπριοι εθελοντές των Βαλκανικών πολέμων, την άνοιξη του 1913. Έχουμε αναφερθεί πέρσι από αυτή τη στήλη στους Κύπριους πεσόντες στις ελληνοβουλγαρικές συγκρούσεις του Παγγαίου και στις εντυπώσεις ενός Αμμοχωστιανού εθελοντή από τον πασχαλινό οβελία  στις εκβολές του Στρυμόνα (Τσάγεζι), τον Απρίλιο του 1913. Στα ερείπια της Αμφιπόλεως, έστω και λανθασμένα, αναφέρεται ο εθελοντής Σάββας Τσερκεζής, από τον Μαζωτό, στο ημερολόγιό του, που εξέδωσε ο Φοίβος Σταυρίδης. Πέρασε απ’ εκεί, τον Μάρτιο του 1913. Γράφει: «Επεράσαμεν εις την απέναντι όχθην [εννοεί, του Στρυμόνα] και διηυθύνθημεν εις εν μικρόν χωρίον με εικοσάδα πενιχρών οικίσκων και με αρκετήν έκτασιν αρχαίων ερειπίων. Ηρώτησα παρατυχόντα Τούρκον τινα χωρικόν περί του ονόματος του χωρίου, με είπε δε ότι ονομάζετο Γενή Κιόι, ηρώτησα όμως τον λοχαγόν και με επληροφόρησε ότι ονομάζετο Πέλλα εις την αρχαιότητα, ήτο δε η γενέτειρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου.» (Η λανθασμένη τοποθέτηση της Πέλλας στον Στρυμόνα επαναλαμβάνεται και σε άλλα κείμενα στρατιωτών των Βαλκανικών πολέμων.)

Πιο γερή ιστορική παιδεία διέθετε ο ανώνυμος στρατιώτης που υπογράφει ως «Ένας έφεδρος του 2^ου πεζ. συντάγματος» και γιόρτασε κι αυτός την Ανάσταση του 1913 στον Στρυμόνα. Το σύντομο άρθρο του, που εντοπίσαμε πρόσφατα, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Μακεδονία» της Θεσσαλονίκης, στις 25 Απριλίου 1913. Ήταν δηλαδή, πιθανότατα, Θεσσαλονικιός. Αντιγράφουμε: «Από της Μ. Πέμπτης ευρισκόμεθα υπό αντίσκηνα επί των ιστορικών λόφων της αρχαίας Αμφιπόλεως. Στρατός δύο μεραρχιών υπό τον στρατηγόν κ. Μανουσογιαννάκην πλημμυρεί τους διαφόρους λόφους και τας όχθας του ποταμού Στρυμόνος. (…) Αλλ’ οποία έκπληξις μας ανέμενεν. Είναι η τρίτη ημέρα του Πάσχα και περί ώραν 8^ην πρωινήν βλέπομεν κατερχομένους τους κατοίκους των διαφόρων χωρίων, άνδρας, γυναίκας και παιδία με τα όπλα εις το ένα χέρι και με μεγάλας αγίας εικόνας επί των ώμων των. Τινές εξ αυτών κρατούσιν ελληνικάς σημαίας εις την δεξιάν αυτών. Προπορευομένων δε των ιερέων και ακολουθούντων των ψαλτών και διδασκάλων, ζητωκραυγάζουσιν  οι πάντες υπέρ του ελληνικού έθνους και του ελληνικού στρατού. Μετ’ ολίγον ίστανται οι ιερείς και επί του ιερού της Αμφιπόλεως λόφου ψάλλουσι δοξολογίαν. Σύμπας ο ελληνικός στρατός, αποτελούμενος από δεκάδας χιλιάδας στρατού ενθουσιά και ζητωκραυγάζει. (…) Κατόπιν απαρτίζεται παμμέγιστος χορός εκ των χωρικών. (…) Αφού δε τέλος έληξεν η πρωτότυπος και αγνοτάτη ελληνική αύτη εορτή, οι μεν χωρικοί τραγωδούντες ηρωικά ελληνικά τραγούδια ανήλθον εις τα χωρία των, ημείς δε εμείναμεν κατενθουσιασμένοι, διότι ευρέθημεν εις αγνόν ελληνικόν πληθυσμόν, τον οποίον ουδόλως μετέβαλεν η μακρά δουλεία τόσων αιώνων.» Πού να γνώριζαν, κιόλας, ελευθερωτές και απελευθερωθέντες, τα μυστικά που έκρυβε  «ο ιερός λόφος»…

Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος», στις 27 Σεπτεμβρίου 2014.