Η νέα προκλητική κίνηση του Αττίλα και των υποτακτικών τους στην Αμμόχωστο, με το άνοιγμα παραλιακού τμήματος της «πόλης φάντασμα» με μια από τις ομορφότερες παραλίες της Μεσογείου, σε μια τρισάθλια προεκλογική φιέστα, με την παρουσίασή της στους κλεπταποδόχους … κτηματομεσίτες (!), μας γέμισε για μια ακόμη φορά θλίψη και οργή: Για την τουρκική κατοχική βαρβαρότητα και κακοπιστία, την αδιαφορία του «διεθνούς παράγοντα», την σκανδαλώδη αμεριμνησία της πολιτικής μας ηγεσίας, που τυρβάζει για μικροκομματικές σκοπιμότητες και καυγάδες για εσωτερική κατανάλωση σιωπώντας στα ουσιώδη, για τη σταδιακή  εγκατάλειψη του συνεπούς αντικατοχικού αγώνα από την πλειοψηφία ημών των ιδίων, βήμα – βήμα, χρόνο με τον χρόνο, πόντο με πόντο στην χοντροπετσιά. Ποιος θυμάται, σήμερα, τα μαξιλαράκια και τα μπιζαρίσματα των «πρόθυμων χειροκροτητών» στο κατεχόμενο αρχαίο Θέατρο της Σαλαμίνας, που κουβαλήθηκαν με δωρεάν λεωφορεία (!) για την παράσταση της «Αντιγόνης» που ανέβασε το «Εθνικό», το ΚΘΒΕ και ο ΘΟΚ; Ήταν μόλις πριν τέσσερα χρόνια, στις 28 Σεπτεμβρίου 2016…

Για να θυμόμαστε ποια ήταν η Αμμόχωστος, δημοσιεύω σήμερα δύο αποσπάσματα, από μια παλιότερη ανέκδοτη μελέτη μου, με τίτλο «Αμμόχωστος: Η πόλη και οι άνθρωποί της. 1878-1960». Οι αναφορές γίνονται στα δημογραφικά δεδομένα της πόλης στην Αγγλοκρατία και σε μια σύντομη παρουσίαση των σημαντικότερων πνευματικών ανθρώπων της.

«Ας δούμε πρώτα τα πληθυσμιακά δεδομένα για τα τμήματα της πόλης, όπως τα κατέγραψαν οι επίσημες βρετανικές απογραφές, για την παλιά πόλη της Αμμοχώστου, το Πάνω και το Κάτω Βαρώσι και τη συνοικία του Αγίου Λουκά:

Πίνακας 1. Πληθυσμός Αμμοχώστου*, 1881-1946

                                    1881   1891   1901   1911   1921   1931   1946

Αμμόχωστος               658     705      773  1074   1609   1896   3048

Πάνω Βαρώσι           1906   2176   2599  3599   2606   3436   7019**

Κάτω Βαρώσι              «»***  194      224    252   2163   2897   1717

Άγιος Λουκάς                          118      125    243     334   542     1538

Άγιος Μέμνων                                                                                     820

Σταυρός                                                                                             1777

ΣΥΝΟΛΟ                   2564   3367   3825  5327   6670   8771   16.194

Παρατηρήσεις: * Στο σύνολο υπολογίζονται και οι απογραφέντες στη φυλακή και στο λιμάνι

** Στην απογραφή του 1946 το Πάνω Βαρώσι γράφεται ως Βαρώσια

*** Το Κάτω και Πάνω Βαρώσι εμφανίζονται ενιαία στην απογραφή του 1881

**** Οι νέες συνοικίες Αγίου Μέμνονος και Σταυρού εμφανίζονται μόνο στην απογραφή του 1946.

Η αλματώδης αύξηση του πληθυσμού της Αμμοχώστου, που συμβάδιζε με την εμβάθυνση και τη δημιουργία ενός μεγάλου λιμανιού και τη λειτουργία του σιδηρόδρομου στις αρχές του 20^ου αιώνα, είναι προφανής στον πιο πάνω Πίνακα. Σε όλες τις απογραφές, από το 1881 μέχρι το 1946, η πόλη της Αμμοχώστου εμφάνιζε πάντα τη μεγαλύτερη αύξηση πληθυσμού από τις κυπριακές πόλεις. Σημειώνουμε την εντυπωσιακή ανάπτυξη, ύψους 80% στη δεκαπενταετία 1931-1946. Το 1881, τρία μόλις χρόνια μετά την άφιξη των Βρετανών η Αμμόχωστος ήταν η τέταρτη πόλη της Κύπρου, ύστερα από την πρωτεύουσα, τη Λάρνακα και την Λεμεσό, έχοντας μόλις 360 κατοίκους περισσότερους από την Πάφο. Είχε το 40% περίπου του πληθυσμού της Λεμεσού, ενώ η Λάρνακα ήταν σχεδόν τριπλάσια από την Αμμόχωστο και η Λευκωσία είχε πληθυσμό τεσσεράμιση φορές μεγαλύτερό της. Η Αμμόχωστος ξεπέρασε τη Λάρνακα στη δεκαετία του 1940, και έγινε η τρίτη κυπριακή πόλη, γεγονός που επιβεβαιώθηκε στην απογραφή του 1946.

Πίνακας 2. Πληθυσμός

   «Ελληνορθόδοξοι»                       «Μωαμεθανοί»                «Άλλοι»

1881               1813                                                   725                               26    

1891               2438                                                   835                               94

1901               2881                                                   856                               88    

1911               4136                                                   1104                             87

1921               5202                                                   1645                           113

1946               13.106                                                2699                           389

Πίνακας 3. Ποσοστά

    «Ελληνορθόδοξοι»                       «Μωαμεθανοί»                «Άλλοι»

1881               70.7                                                    28.3                            1.0

1891               72.4                                                    24.8                            2.8

1901               75.3                                                    22.4                            2.3

1911               77.64                                                  20.73                          1.63

1921               76.29                                                  23.57                          0.14

1931               77.22                                                  19.49                          3.29

1946               80.9                                                     16.6                            2.4

Οι Πίνακες 2 και 3 εμφανίζουν τον πληθυσμό σε απόλυτους αριθμούς και ποσοστά των «Ελλήνων Ορθοδόξων», των «Μωαμεθανών» και των κατοίκων «άλλου θρησκεύματος». Είναι γνωστό ότι οι Βρετανοί διοικητικοί υπάλληλοι σχεδόν κατά κανόνα απέφευγαν να ονομάζουν εθνικά τους Κυπρίους, προτιμώντας τους τραγελαφικούς όρους «Μωαμεθανοί» και «Μη Μωαμεθανοί», για αυτό και τα εισαγωγικά στις εθνικές – θρησκευτικές ομάδες. Ένα πρώτο σχόλιο είναι ότι στην Αμμόχωστο εμφανίζεται το υψηλότερο ποσοστό Ελλήνων στις κυπριακές πόλεις στα πρώτα 40 χρόνια της Αγγλοκρατίας, μέχρι την απογραφή του 1921, και από τότε το δεύτερο υψηλότερο, αφού προηγείτο ελαφρά η Λεμεσός. Αντίστοιχα στην Αμμόχωστο καταγράφεται ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά Τούρκων Κυπρίων σε αστικό κέντρο. Ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο είναι το εξαιρετικά χαμηλό ποσοστό «Άλλων» στην Αμμόχωστο στα χρόνια της Αγγλοκρατίας. Παρά την εντύπωση που υπάρχει στους νεότερους, η πόλη άρχισε να αναπτύσεται ραγδαιότατα τουριστικά και να προσελκύει ξένους κατοίκους στην ύστερη Αγγλοκρατία και στα χρόνια της Κυπριακής Δημοκρατίας. Εκτός από τους ξένους τουρίστες είναι ανεξήγητο το ότι ούτε οι Κύπριοι «Άλλοι» την προτιμούσαν: Τόσο η παρουσία των Μαρωνιτών, όσο και των Αρμενίων ήταν στα χρόνια της Αγγλοκρατίας ασήμαντη πληθυσμιακά, ενώ οι μεγάλες οικογένειες των «Λατίνων» Κυπρίων παρέμειναν στη Λάρνακα, με λίγες εξαιρέσεις, παρά την αύξηση της εμπορικής κίνησης του λιμανιού της Αμμοχώστου. Μόνο στην απογραφή του 1946 καταγράφεται ένας αξιοπρόσεκτος αριθμός Αρμενίων (115), ενώ στο αμέσως επόμενο διάστημα, 1946-1949, η Αμμόχωστος θα φιλοξενήσει εντελώς απροσδόκητα, σε τεράστια στρατόπεδα προσφύγων, δεκάδες χιλιάδες Εβραίους στην τελευταία τους μαρτυρική στάση πριν από την επιστροφή στην γη της Επαγγελίας. (…)

Πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα εξάγονται και από τον επόμενο Πίνακα, την καταγωγή των κατοίκων της πόλης της Αμμοχώστου. Οι τόποι γέννησης έχουν τοποθετηθεί από τον γράφοντα κατά σειρά αριθμητικού μεγέθους. Είναι ένα από τα παρεπόμενα της αλματώδους πληθυσμιακής ανάπτυξης των χρόνων της Αγγλοκρατίας: Η πόλη άργησε να εμφανίσει μερικές έστω οικογένειες μεγαλοαστών, που εντοπίζονται σε άλλες κυπριακές πόλεις, ακόμη και στην Πάφο. Όμως, το πληθυσμιακό αυτό μόρφωμα της «νεοπαγούς μερικώς αγροτογενούς αστικής κοινωνίας», για να δανειστώ μια φράση του Κώστα Π. Κύρρη, ο οποίος γνώρισε άριστα το κλίμα της μεταπολεμικής Αμμοχώστου, εξηγεί τόσο τον πρωταγωνιστικό ρόλο της νεολαίας της πόλης στον απελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ, όσο και τη δυναμική παρουσία της Αριστεράς και του συντεχνιακού κινήματος, όπως επιβεβαίωσαν οι επιτυχίες των ακελικών υποψηφίων στις δημοτικές εκλογές της δεκαετίας του 1940:

Πίνακας 4: Τόπος γέννησης κατοίκων Αμμοχώστ. (1946) Αριθμοί – Ποσοστά

Αμμόχωστος                                     7022               43.36

Χωριά επ. Αμμοχώστου                  5158               31.85

Εξωτερικό                                          896                 5.53   

Χωριά επ. Λευκωσίας                     777                 4.79

Λευκωσία                                          588                 3.63

Λάρνακα                                            351                 2.16

Χωριά επ. Πάφου                             295                 1.82

Χωριά επ. Λάρνακας                       265

Λεμεσός                                             261

Χωριά επ. Λεμεσού                         258

Χωριά επ. Κερύνειας                       211

Πάφος                                                78

Κερύνεια                                            34

(…) Στη συνέχεια, θα διακινδυνεύσω μια σύντομη αναφορά σε ορισμένους ανθρώπους, που κατά την άποψή μου, σημάδεψαν την ιστορία της Αμμοχώστου στην Αγγλοκρατία. Στην Παιδεία, από την πρώτη περίοδο πρέπει οπωσδήποτε να αναφερθεί ο Λουκάς Παϊσίου και στην εκπαίδευση των κοριτσιών η Ελένη Χατζηπέτρου και κατόπιν η μεγάλη φυσιογνωμία της Περσεφόνης Παπαδοπούλου, που εξέδωσε στην Αμμόχωστο, στη δεκαετία του 1910, το πρωτοποριακό και ριζοσπαστικό γυναικείο περιοδικό, από τα πρώτα σε όλο τον Ελληνισμό, τις «Εστιάδες». Αυτά τα χνάρια θα ακολουθήσει η Μαρία Π. Ιωάννου του «Λυκείου Ελληνίδων», με τεράστιο ρόλο στη γυναικεία κίνηση και ανάπτυξη. Την διαδέχθηκαν, πολλά χρόνια αργότερα, δυο άλλες σπουδαίες Ελληνίδες, η Λούλα Κ. Χρυσάνθη και η Κλαίρη Αγγελίδου. Από την ιστορία της εκπαίδευσης της Αμμοχώστου του μεσοπολέμου, η κορυφαία προσωπικότητα που πέρασε από την πόλη ήταν ο Σμυρνιός φιλόλογος – πρόσφυγας, Δημήτριος Χαμουδόπουλος, που πέθανε διδάσκοντας Επιτάφιο του Περικλή στην έδρα του Ελληνικού Γυμνασίου Αμμοχώστου. Στον χώρο του Τύπου αναφέρουμε τις εφημερίδες της πόλης «Σαλαμίς», «Αμμόχωστος», την κατοπινή σατιρική «Κόπανος», το περιοδικό «Νέα Εποχή», όλα έντυπα που κυκλοφόρησαν πριν από το 1930. Πιο συναρπαστική μορφή αλλά σχετικά άγνωστος στο ευρύ κοινό είναι ο Ζαχαρίας Σωτηρίου, εκδότης ατάκτως του φύλλου «Πυξ Λαξ», σατιρικός και πατριωτικός ποιητής, εκτοπισθείς και διωχθείς από την Αποικιοκρατία κατ’ επανάληψη, ύστερα από τα Οκτωβριανά. Άλλη σχετικά άγνωστη φυσιογνωμία στα καθ’ ημάς, είναι ο Αρσένιος Νικολαΐδης με δεκάδες αθησαύριστα σκόρπια δημοσιεύματα στα κυπριακά περιοδικά και τις εφημερίδες για θέματα ιστορίας, λογοτεχνίας και αρχαιολογίας του τόπου. Από τους δασκάλους, αξίζει να αναφερθεί και ο Μιχαήλ Κούμας, με σημαντικό συγγραφικό έργο, όπου ξεχωρίζουν οι πολύτιμες μελέτες του για «Τα παλιά Βαρώσια». Από τους νεότερους καθηγητές, μένουμε στον Κυριάκο Χατζηιωάννου, με τον καθοριστικό ρόλο στην ίδρυση του «Επιστημονικού Φιλολογικού Συλλόγου Αμμοχώστου» και τον Παναγιώτη Σέργη, συμμαθητή στο Τρίκωμο του αρχαιολόγου Βάσου Καραγιώργη, που συνδέθηκε με τη Σαλαμίνα. Στον ίδιο χώρο, των γραμμάτων, κυριαρχούσε η προσωπικότητα του Δημήτριου (Μήτσου) Μαραγκού, δημιουργού της πιο μυθικής ιδιωτικής βιβλιοθήκης του νησιού, αλλά και του διευθυντή της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, Γιώργου Φιλίππου – Πιερίδη. Σε αυτό το κλίμα και στο Ελληνικόν Γυμνάσιον Αμμοχώστου ανδρώθηκε και ο (νεότερος) κορυφαίος ποιητής μας, Κυριάκος Χαραλαμπίδης. Ανάλογους δρόμους ακολούθησε ένας εντελώς διαφορετικός και ιδιότυπος χαρακτήρας, ο Ευάγγελος Λουΐζος, φίλος του Σεφέρη, του Κατσίμπαλη, του Θεοτοκά και του Ελύτη,  λάτρης της Ελλάδας και του ωραίου φύλου, όπως ακριβώς και ο πατέρας του, Λούης Λουΐζου, βουλευτής στο Νομοθετικό Συμβούλιο, Δήμαρχος Αμμοχώστου και εθελοντής στην Κρητική επανάσταση του 1897. Στο χώρο της Αριστεράς, ξεχώριζε η πληθωρική φυσιογνωμία του Αδάμ Αδάμαντος, κορυφαίου διανοούμενου, που πλήρωσε ακριβά το θάρρος της διαφορετικής άποψής του. Στις τέχνες αναφέρουμε την πληθωρική μορφή του Γεώργιου Πολ. Γεωργίου, ενός από τους σπουδαιότερους Κύπριους ζωγράφους. Από τους νεότερους, που εμφανίστηκαν στις δεκαετίες 1950 και 1960 αναφέρουμε τον Γιώργο Σκοτεινό και τη γλύπτρια Νίνα Ιακώβου.

Από τους αγωνιστές της ΕΟΚΑ αξίζει να σταθεί κανείς στη μακρά σειρά ηρώων του απελευθερωτικού αγώνα που κατάγονταν από την Αμμόχωστο ή είχαν αποφοιτήσει από τα σχολεία της πόλης, όσοι πρόλαβαν. Ανάμεσά τους, ο Γρηγόρης Αυξεντίου, ο Κυριάκος Μάτσης, ο Φώτης Πίττας, ο Ηλίας Παπακυριακού. Στους κορυφαίους, σε συμβολικό επίπεδο, και ο σημαιοφόρος του Γυμνασίου, ο αγλαόμορφος Πετράκης Γιάλλουρος κι ο νεαρός αντάρτης, Παναγιώτης Τουμάζος.»

Η παλιά καρτ ποστάλ, από την παραλία της Αμμοχώστου στη δεκαετία του 1950