Η «εορτή των Γραμμάτων», στις 30 Ιανουαρίου, είναι μακράν η παλαιότερη από τις ημέρες του σχολικού εορτολογίου, αφού άρχισε να τιμάται στην Κύπρο από την ύστερη Τουρκοκρατία. Η γιορτή άρχισε να εορτάζεται γύρω στα 1805 – 1820 στην Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, όπως και στην Ιόνιο Ακαδημία, το 1826. Η συνήθεια μεταφέρθηκε στην Αθήνα με επίσημο οργανωτή το Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το 1842, και έκτοτε σταδιακά πήρε το συμβολικό χαρακτήρα που γνωρίζουμε όλοι από τα μαθητικά μας χρόνια. Ο παλαιότερος πανηγυρικός που έχει διασωθεί για τη γιορτή των Γραμμάτων στην Κύπρο είναι η ομιλία του διευθυντή της Ελληνικής Σχολής Λευκωσίας, Επαμεινώνδα Φραγκούδη, στις 30 Ιανουαρίου 1853, όταν «λαός παμπληθής» συνέρρευσε στη Σχολή για την «λαμπράν και χαρμόσυνον εορτήν». Τον λόγο εντόπισε  ο Λευτέρης Παπαλεοντίου, στην εφημερίδα «Αμάλθεια» της Σμύρνης, και τον αναδημοσίευσε πριν από μερικά χρόνια στην Επετηρίδα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών. Είναι η παλαιότερη εξακριβωμένη αναφορά για τον σχολικό εορτασμό της ημέρας των Τριών Ιεραρχών στο νησί μας.

Το καλοκαίρι του 1859, μετά τις μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Ελληνική Σχολή Λευκωσίας αναδιοργανώθηκε. Τότε συντάχθηκε και ο κανονισμός της, που έχει διασωθεί και εκδοθεί από τον Θεόδωρο Παπαδόπουλλο. Εκεί αναφέρεται: «Η Σχολή έχει και ιδίαν εορτήν την των Τριών Ιεραρχών. Εν ταύτη τη ημέρα, συνάξεως γενομένης εν τη Σχολή απάντων των φιλομούσων πολιτών, εκφωνείται λόγος κατάλληλος υπό του Σχολάρχου.»

Μόλις λίγα χρόνια αργότερα, μιλώντας στις 30 Ιανουαρίου 1865 στη Λεμεσό, ο σχολάρχης Δημήτριος Λανίτης Νικολαΐδης (1823-1888), ο πρώτος Κύπριος που φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (στη Φιλοσοφική, το 1842, ενώ πριν μαθήτευσε στην Ιόνιο Ακαδημία), τόνιζε ότι «ουδεμία διάταξις, ουδείς του σχολικού νόμου ορισμός διετηρήθη άχρι σήμερον μετά τοσαύτης ακριβείας και τάξεως, όσον ο περί της σημερινής πανηγύρεως, όσον η περί την επέτειον ταύτην τελετήν πρόθυμος των πολιτών συρροή».

Η έλευση των Βρετανών, το 1878, διαφοροποίησε τα δεδομένα και στην εκπαίδευση. Η γιορτή των Τριών Ιεραρχών χρόνο με τον χρόνο απλώθηκε σε όλη την Κύπρο, μέσω των δασκάλων, ακόμη και στις πιο απομακρυσμένες κοινότητες, και ο χαρακτήρας της έγινε περισσότερο εθνικός, στα πλαίσια του μεγαλοϊδεατικού προσανατολισμού του κυπριακού αλυτρωτισμού. Το θεωρητικό πλαίσιο το περιέγραψε ο Μιχαήλ Βολονάκης, μιλώντας κατά την πρώτη χρονιά της δεκαπενταετούς γυμνασιαρχίας του, τον Ιανουάριο του 1897, μεταφέροντας το σχήμα της σύνδεσης κλασικής αρχαιότητας – Ορθοδοξίας και σύγχρονου Ελληνισμού και οριοθετώντας τον «αποστολικό ρόλο» των εκπαιδευτηρίων:

«Εν τοις σχολείοις σφυρηλατείται η αδαμαντίνη εκείνη ρίνη, η ασφαλώς ρινίζουσα και κατασυντρίβουσα τας αλύσεις της μισητής, της επαράτου τυραννίδος. Εν τοις σχολείοις ημών η χρυσή αύτη νεότης εντρυφώσα εν τω αειθαλεί της αθανάτου αρχαιότητος λειμώνι καταυγαζομένω και υπό του ανεσπέρου φωτός της τρισηλίου θεότητος καθίσταται κοινωνία ευγενών και μεγάλων φρονημάτων, αγλάισμα της πατρίδος, και αξία της προσωνυμίας του Έλληνος, όστις υπήρξεν, είναι, και θα είναι ο ευγενέστατος της γης λαός.»

Ήδη, όμως, η γιορτή είχε καθιερωθεί και στην ύπαιθρο. Από ένα φύλλο της εφημερίδας «Αλήθεια» του Φεβρουαρίου 1882 παραθέτω την περιγραφή της γιορτής που τελέστηκε για πρώτη φορά στο χωριό Μονάγρι, στην επαρχία Λεμεσού, όπου την ίδια περίοδο, μετά την καθεστωτική αλλαγή, το σύνολο σχεδόν των κατοίκων επέστρεψε οικειοθελώς στον Χριστιανισμό (ήταν «λινοβάμβακοι»), ενώ παράλληλα, η «Κυπριακή Αδελφότης Αλεξανδρείας» επιχορήγησε τη λειτουργία ελληνικού σχολείου.

«Εορτάσθη και παρ’ ημίν η τριακοστή λήξαντος, ημέρα των Τριών Ιεραρχών, ως απανταχού της νήσου. Μετά το πέρας της θείας Μυσταγωγίας, οι μαθηταί φέροντες στολάς λευκάς, μετά δύο ιερέων εν στολή, και το κατά την ημέραν εκείνην εκκλησιασθέν πλήθος, απήλθον εις την μυρσινοστόλιστον Σχολήν, ένθα ετελέσθη η συνήθης παράκλησις μετά δοξολογίας. Καθ’ ην δε στιγμήν εψάλλετο αύτη, πολλοί εκ των περιεστώτων εγχωρίων εδάκρυον, επί τω λόγω ότι πρώτον μεν ηξιώθησαν των ποθουμένων, δηλαδή ότι ησπάσθησαν τον Χριστιανισμόν, δεύτερον δε ότι η «Κυπριακή Αδελφότης» συνέστησεν εις το χωρίον των Σχολήν, εν η φοιτώσιν εβδομήκοντα παίδες, ποτιζόμενοι τα νάματα της παιδείας. Περατωθέντος δε και του λογιδρίου του διδασκάλου έψαλον εν κατανύξει οι μαθηταί το «Απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη». Αυτά το 1882 στην Κύπρο των 186.000 ψυχών.

Τέλος, ο Κλεόβουλος Μυριανθόπουλος, στο κλασικό βιβλίο του «Η παιδεία εν Κύπρω επί Αγγλοκρατίας» (Λεμεσός 1946) κατέγραψε τις ακόλουθες πληροφορίες για την «εορτή των Τριών Ιεραρχών ή των Γραμμάτων»: «Η εορτή αύτη εωρτάζετο από αμνημονεύτων χρόνων μετά σεμνότητος και μεγαλοπρεπείας. Την προηγουμένην ημέραν μετά τα μαθήματα, μαθηταί και διδάσκαλοι αφού περιήρχοντο ωρισμένους δρόμους ψάλλοντες διάφορα εκκλησιαστικά άσματα κατέληγον εις τας εκκλησίας και παρηκολούθουν τον εσπερινόν. Την επομένην παρηκολούθουν την θείαν λειτουργίαν και μετά ταύτην σύμπαν το εκκλησίασμα μετά του κλήρου μετέβαινε εις την σχολήν όπου θα εγένετο η τελετή. Μετά τον συνήθη αγιασμόν ο ρήτωρ εξεφώνει τον πανηγυρικόν αναφερόμενον ως επί το πλείστον εις την ζωήν, την κοινωνικήν και την εκκλησιαστικήν δράσιν των Τριών Ιεραρχών. Ηκολούθουν άσματα και απαγγελίαι υπό μαθητών και μαθητριών και ο εθνικός ύμνος έκλειε την όλην εορτήν. Εις Λευκωσίαν όπου η τελετή εγένετο εις τον Καθεδρικόν ναόν, λειτουργούντος και του Αρχιεπισκόπου, κατά παλαιόν έθιμον παρετίθετο κατά την ημέραν ταύτην εν τη Αρχιεπισκοπή επίσημον γεύμα εις τους Καθηγητάς και Διδασκάλους.»

Χρόνια μας πολλά!!!

ΥΓ Το σημείωμα στηρίχθηκε σε δυο προηγούμενα κείμενά μου στην εφημ. Ο Φιλελεύθερος, στις 3 Φεβρουαρίου 2007 και στις 28 Ιανουαρίου 2012.

Στη φωτογραφία (Άνοιξη του 1971) οι μαθητές και οι μαθήτριες της Α΄ Αστικής Σχολής Λαπήθου ανηφορίζουν μετά τη δοξολογία από τον ναό του Αποστόλου Λουκά Λαπήθου στην Πλατεία Ηρώων της κωμόπολης. Σημαιοφόρος ο Χρίστος Χατζηχρίστου, ο οποίος μου παραχώρησε τη φωτογραφία, και τον ευχαριστώ. Δεξιά του ο Άδωνις Καϊμακάμης και αριστερά του, Πεμπταίος τότε, ο γράφων.