Στη μνήμη της Ελένης Νικοδήμου (Άλωνα, 1955-Λευκωσία 2023)

Οι πρόσφατες καταστροφικές πυρκαγιές, που δυστυχώς μαίνονται ακόμη σε πολλές περιοχές στην Ελλάδα, αλλά και οι ειδήσεις για συλλήψεις εμπρηστών που δηλώνουν με φυσικότητα «ότι τους αρέσει να βλέπουν την Πυροσβεστική να σβήνει τις φωτιές» (!!!), δίνουν την ευκαιρία να θυμηθούμε την ιστορία των δασών και των δασικών πυρκαγιών στη νεότερη Κύπρο. Όταν έφτασαν οι Βρετανοί στο νησί, το 1878, η κατάσταση των δασών ήταν τραγική, ως αποτέλεσμα των αιώνων κακοδιοίκησης της Τουρκοκρατίας, αλλά και της πλήρους αδιαφορίας των κατοίκων. Ο Κύπριος αγρότης έβλεπε το δάσος ως ένα χώρο όπου βοσκούσαν ανενόχλητα τα ζώα του (κυρίως οι κατσίκες), και ο ίδιος υλοτομούσε, όποτε χρειαζόταν, ξύλα για θέρμανση ή κατασκευές, αλλά και κάρβουνο, πίσσα ή ρητίνη. Εάν υπάρχουν λόγοι για να χρωστά η Κύπρος χάριτες στη βρετανική αποικιοκρατική διοίκηση, μέσα στο πλήθος των δεινών που επισώρευσε στον τόπο, ένας από αυτούς είναι η προστασία των δασών. (Η αναδάσωση, αντίθετα, καθυστέρησε αρκετές δεκαετίες – κόστιζε περισσότερο…)

Το βρετανικό ενδιαφέρον και η κυβερνητική προστασία εκδηλώθηκαν με τη θέσπιση αυστηρών νόμων που προκάλεσαν τη λαϊκή αντίδραση, αλλά μακροπρόθεσμα αποδείχθηκαν ευεργετικοί για τα δάση. Για αυτό τον σκοπό απαλλοτριώθηκαν και πολλές ιδιωτικές περιουσίες, χωρίς αποζημίωση, ενώ οι ποινές που επιβάλλονταν στους «παρανόμως υλοτομούντας» ήταν συνήθως υπερβολικές και εντελώς ανεδαφικές. Αποκορύφωμα ήταν το πρωτοφανές περιστατικό της καταδίκης ιερέα του Ριζοκαρπάσου (Μάιος 1879) σε φυλάκιση μιας βδομάδας, γιατί έκοψε ξύλα από γειτονικό δάσος στην Καρπασία, για την κατασκευή τροχού για τον υδρόλακκο του. Ο κληρικός ρίχτηκε στη φυλακή, αφού πρώτα υποβλήθηκε σε ταπεινωτική κουρά και ξύρισμα, γεγονός που -δικαίως – εξαγρίωσε τον πληθυσμό.

Οι Βρετανοί προσπάθησαν, παράλληλα, να περιορίσουν τη βόσκηση των αιγών στις δασικές περιοχές. Το 1878 στην Κύπρο εκτρέφονταν 250.000 κατσίκες (οι κάτοικοι ήταν περίπου 180.000), ο υψηλότερος αριθμός αναλογικά στη Μεσόγειο. Για πολλά χρόνια εκατοντάδες Κύπριοι, άνδρες και γυναίκες, οδηγούνταν στα δικαστήρια με την κωμικοτραγική κατηγορία της εισόδου των αιγών τους σε δασική έκταση. Αρκετά αργότερα, δόθηκαν και οικονομικά κίνητρα για τη δραστική μείωση των αιγών.

Οι Βρετανοί προσκάλεσαν στην Κύπρο, το 1880, τον Γάλλο δασοπόνο Πωλ – Γκαμπριέλ Μαντόν (Madon), που επιγραμματικά αποφάνθηκε ότι εάν δεν προστατεύονταν τα δάση, «εντός ολίγου η Μεσόγειος θα είχε μίαν νήσον ολιγώτερον και ένα βράχον περισσότερον». Ο Μαντόν περιγράφει με πόνο ψυχής όσα απίστευτα έζησε σε μια πολυήμερη πυρκαγιά στην Κύπρο, τον Σεπτέμβριο του 1881 [πηγή: Φ. Ζαννέτος, Ιστορία της νήσου Κύπρου]:

Οι ημέτεροι χωρικοί έδωκαν εν πρώτοις πάσαν ψευδή πληροφορίαν, όπως παραπλανήσωσι τας αρχάς ως προς την έναρξιν του πυρός. Συστηματικώς είτα ηρνούντο να προσέλθωσιν ως εργάται, και οι προσελθόντες έπαιζον μάλλον ή ειργάζοντο προς περιστολήν του πυρός. Το δε δη χείριστον, ο Madon εκφράζει την πολύ βάσιμον υπόνοιαν, ότι αυτοί οι προσελθόντες να περιστείλωσι το πυρ μετέδιδον αυτό περαιτέρω, οσάκις δεν επεβλέποντο.

Η πυρκαγιά με τα περισσότερα θύματα στην Κύπρο καταγράφηκε στη διάρκεια του Αγώνα της ΕΟΚΑ, τον Ιούνιο του 1956. Τότε, στην επιχείρηση του βρετανικού στρατού με κωδική ονομασία «Τυχερός Αλφόνσος», για τη σύλληψη του αρχηγού της ΕΟΚΑ, Γρίβα-Διγενή, απανθρακώθηκαν με φρικτό τρόπο ή πέθαναν από εγκαύματα 21 Βρετανοί αξιωματικοί και στρατιώτες, που εγκλωβίστηκαν σε μια μεγάλη πυρκαγιά στο δάσος της Πέρα Βάσας, στην επαρχία Πάφου. Τάφηκαν όλοι στο βρετανικό στρατιωτικό κοιμητήριο του Wayne’s Keep, στη Λευκωσία. Οι περισσότεροι ανήκαν στους Gordon Highlanders, το θρυλικό σύνταγμα της αποικιακής Αυτοκρατορίας με βάση το Αμπερντίν της Σκωτίας.

Η φωτογραφία από την κηδεία της μεγαλύτερης ομάδας θυμάτων της πυρκαγιάς, στις 20 Ιουνίου 1956 στη Λευκωσία.

Μέρος του άρθρου δημοσιεύθηκε σε πρώτη μορφή στην εφημ. Ο Φιλελεύθερος, 8 Σεπτεμβρίου 2007 με τίτλο “Ο βράχος και η νήσος”.